Տեղական ինքնակառավարման և պետական կառավարման մարմինների միջև փոխհարաբերությունների կարգավորումը գործառութային բարեփոխումների համատեքստում
- Բաժին ԳՐԱԴԱՐԱՆ
ՍԵԴՐԱԿ ՀԱՐՈՒԹՅՈՒՆՅԱՆ
ՀՀ պետական կառավարման ակադեմիա
Տեղական ինքնակառավարման և պետական կառավարման մարմինների միջև
փոխհարաբերությունների կարգավորման համակարգը ՀՀ օրենսդրությամբ սահման ված ոլորտներում այն կապերի, սկզբունքների և գործառույթների համալիրն է, որի միջոցով տեղական ինքնակառավարման մարմինները (ՏԻՄ) մի կողմից՝ իրականացնում են իրենց լիազորությունները և լուծում համայնքային նշանակության խնդիրներ,
մյուս կողմից՝ կրում են պետական իշխանության մարմինների ուղղակի և անուղղակի կարգավորիչ ազդեցությունը: Իրենց գործունեության ընթացքում տեղական ինքնակառավարման մարմինները բազմաշերտ փոխհարաբերությունների մեջ են պետական կառավարման մարմինների և քաղաքացիական հասարակության այլ ինստիտուտների հետ: Այդ փոխհարաբերությունները շատ դեպքերում պայմանավորում են ոչ միայն տեղական ինքնակառավարման մարմինների՝ իրենց վերապահված լիազորությունների արդյունավետությունը, այլ նաև ազդեցություն են գործում տեղական ինքնակառավարման համակարգի զարգացման ընթացքի վրա:
Հիմնաբառեր. տեղական ինքնակառավարում, հանրային կառավարման գործառութային բարեփոխումներ, վարչատարածքային բաժանում, քաղաքային և գյուղական համայնքներ
ՀՀ հանրային կառավարման գործառութային բարեփոխումների իրականացման համատեքստում տեղական ինքնակառավարման և պետական կառավարման մարմինների միջև փոխհարաբերությունները պայմանականորեն կարելի է դիտարկել ներհամայնքային, տարածաշրջանային, պետական և վերպետական հարթություններում: Նման հարթությունների ստորաբաժանումը հիմնականում պայմանավորված է ՏԻՄ-ի առջև դրված խնդիրներով ու կազմակերպական լիազորությունների շրջանակներով, օրենսդրանորմատիվային հիմքերով և այլ չափանիշներով: Ներհամայնքային հարթությունը ներառում է 2 տիպի փոխհարաբերություններ: Առաջինը վերաբերում է գործադիր և ներկայացուցչական մարմիններին, իսկ երկրորդը ՏԻՄ-ի և տնտեսավարող սուբյեկտների, միջհամայնքային միավորումների, համատիրությունների և համայնքի անդամների միջև բազմաբնույթ փոխհարաբերություններին:
Տարածաշրջանային հարթությունն ընդգրկում է մարզպետարանների և հանրապետական գործադիր մարմինների տարածքային ստորաμաժանումների ու ծառայությունների հետ փոխհարաբերությունների ենթահամակարգը: Միևնույն ժամանակ, տեղական ինքնակառավարման մարմինները կարող են գործակցել ոչ միայն իրենց գործունեությունը համակարգող, այլ նաև մյուս մարզպետարանների և հանրապետական գործադիր մարմինների հետ, մասնակցել մի քանի մարզերի տարածքներում իրականացվող ծրագրերին և այլն: Այսինքն՝ տվյալ մակարդակի փոխհարաբերությունները դուրս են գալիս այն շրջանակներից, որոնք ձևավորվում են մարզերում համայնքների միավորման զուտ տարածքային գործոնով և ավելի լայն են, քան կարելի է ենթադրել: Ինչ վերաբերում է դրանց բնութագրական կողմին, պետք է նշել, որ մյուս մակարդակի փոխհարաբերություններից դրանք որակապես տարբերվում են նրանով, որ պետության տարածքային քաղաքականության հիմնական և կարևոր ուղղություններից են:
Փոխհարաբերությունների մյուս՝ ավելի բարձր պետական հարթությունն ընդգրկում է պետական մարմինների հետ հարաբերությունների ենթահամակարգը: Այս մակարդակում տեղական ինքնակառավարման մարմինները փոխհարաբերություններ են ձևավորում պետական իշխանության գործադիր, օրենսդիր և դատական թևերի հետ, ինչն էլ պայմանավորում է տվյալ մակարդակում ձևավորվող փոխհարաբերությունների բովանդակությունը և դաշտը (գլխավորապես համապետական նշանակության խնդիրների լուծման նպատակով): Փոխհարաբերությունների պետական մակարդակը մյուսներից տարբերվում է նաև նրանով, որ այս դեպքում ՏԻՄ-ի հետ պետությունը կարող է «երկխոսության» մեջ մտնել ինչպես անմիջական, այնպես էլ միջնորդավորված ձևով: Այս առումով հարկ է առանձնացնել դատական իշխանության հետ փոխհարաբերությունները, որոնք փոքր-ինչ տարբերվում են իշխանության մյուս թևերի հետ համայնքների շփումներից: Մասնավորապես, ծավալային առումով, դատական իշխանության հետ համայնքների փոխհարաբերությունների գերակշիռ մասը բաժին է ընկնում տվյալ իշխանության ստորին օղակին՝ առաջին ատյանի դատարաններին, որոնք գտնվում են համայնքների կամ մարզերի տարածքներում, իսկ պետական մակարդակով նման հարաμերություններ տեղի են ունենում այնքանով, որքանով խնդրի լուծումը կապվում է վերաքննիչ և վճռաբեկ դատարանների հետ: Ուստի, դատական փոխհարաբերությունները կարելի է դասել ոչ միայն պետական, այլ նաև տարածաշրջանային կամ ներհամայնքային մակարդակի փոխհարաբերություններին:
Ինչ վերաբերում է փոխհարաμերությունների բարձրագույն՝ վերպետական մակարդակին, ապա տվյալ դեպքում տեղական ինքնակառավարման մարմինները կարող են ունենալ հիմնականում երկու տեսակի գործընկերներ: Դրանցից առաջինը օտարերկրյա պետությունների տեղական ինքնակառավարման մարմիններն են, որոնց հետ համայնքի ղեկավարը կարող է մտնել պայմանագրային հարաբերությունների մեջ: Որպես փոխհարաբերության գործընկեր կարող են հանդես գալ նաև միջազգային (այդ թվում՝ ֆինանսական) կազմակերպությունները, սակայն այն տարբերությամբ, որ եթե առաջինների հետ տեղական ինքնակառավարման մարմինները փոխհարաբերություններ են հաստատում ուղղակիորեն, ապա վերջիններիս հետ՝ միայն գործադիր մարմնի միջոցով:
Փոխհարաբերությունների այս մակարդակի բնորոշ գիծը պայմանավորված է նախևառաջ միջազգային բնույթով, հետևապես՝ վերպետական փոխհարաբերությունները հաճախ անվանում են միջազգային: Վերաբերյալ փոխհարաբերությունների համակարգում գործառութային բարեփոխումների տեսանկյունից առավելապես կարևորվում են պետական իշխանության մարմինների հետ համայնքների փոխհարաբերությունները:
Վերջիններիս տեսակները շատ ավելի բազմազան են, քան փոխհարաբերությունների մակարդակները, ինչը, բնականաբար, ենթադրում է դրանց դասակարգում ըստ մի շարք չափանիշների, որոնցից կարելի է առանձնացնել չորսը՝
1. փոխհարաբերությունների մակարդակներ,
2. կառավարչական գործառույթներ,
3. փոխհարաբերությունների հայեցակետ,
4. համայնքի ինքնուրույնության աստիճան կամ լիազորությունների բնույթ:
ՏԻՄ-ի փոխհարաբերություններն ընդհանրապես, իսկ պետական իշխանության մարմինների հետ՝ մասնավորապես, խիստ որոշակի են, ուղղորդված և բազմաբնույթ, որոնց համակարգումը, կանոնակարգումն ու զարգացումն անհնար է առանց կայուն և, որ ամենակարևորն է, փոխհարաբերությունների սուբյեկտների համար ընդունելի սկզբունքների սահմանման: Տեղական ինքնակառավարման համակարգի բնականոն զարգացումը հանգեցրել է մի շարք հիմնարար սկզբունքների ձևավորման, որոնց զգալի մասն իրենց արտացոլումն են գտել օրենսդրական համապատասխան ակտերում և դարձել տեղական ինքնակառավարման ու պետական կառավարման մարմինների միջև փոխհարաμերությունների ձևավորման պարտադիր պայման: Ուստի պատահական չէ, որ դրանց մեծ մասը համընկնում կամ էլ սերտորեն առնչվում է տեղական ինքնակառավարման սկզբունքների հետ: Այս տեսանկյունից՝ հանրային կառավարման գործառութային բարեփոխումներից ակնկալվող արդյունքներն են.
-տնտեսական միջավայրի ամμողջականության պահպանումը,
-շահերի համադրումը կամ փոխշահավետության սկզμունքի արմատավորումը,
-կազմակերպական լիազորությունների շրջանակներում գործելու դեպքում պետական մարմինների գործունեությանը միջամտելու դեպքերի նվազեցումը կամ իսպառ բացառումը,
-տարածքային շրջանացման և միասնացման համատեղումը,
-հրապարակայնությունն ու թափանցիկությունը,
-կառուցողականությունը և այլն:
Տեղական ինքնակառավարման մարմինների գործունեության նկատմամբ իրականացվող վերահսկողության հիմնական ուղիները բացահայտելու համար առաջնային է տեղական ինքնակառավարման մարմինների և պետական կառավարման մյուս մարմինների միջև առկա փոխհարաբերությունների հնարավոր դրսևորումների և դրանցից ածանցյալ վերահսկողության հիմնական կառուցակարգերի ուսումնասիրումը: Այդ իսկ նպատակով դիտարկենք օրենսդիր, գործադիր, դատական իշխանությունների և տեղական ինքնակառավարման մարմինների փոխհարաբերությունները:
Օրենսդիր իշխանության և տեղական ինքնակառավարման մարմինների փոխհարաբերությունները պարզելու համար նախևառաջ անհրաժեշտ է բնութագրել օրենսդիր մարմնի լիազորությունները, բացահայտել տեղական ինքնակառավարման մարմինների հետ հնարավոր առնչությունները: Օրենսդիր մարմնի լիազորությունները սահմանվում են ՀՀ օրենսդրությամբ և համապատասխան կանոնակարգերով:
Օրենքներ ընդունելու միջոցով օրենսդիր մարմինը ոչ միայն դրսևորում է քաղաքական վերաբերմունք այս կամ այն որոշման կամ բնագավառի նկատմամբ, այլև սահմանում և կանոնակարգում է հասարակական հարաբերությունները, քաղաքական պլատֆորմ է ստեղծում գործադիր իշխանության մարմինների գործունեության համար: Օրենքների ընդունման իմաստով օրենսդիր իշխանությունում տեղական ինքնակառավարման հարցերի խնդիրներով զբաղվում է պետական-իրավական հարցերի մշտական հանձնաժողովը: Որպես կանոն, այդ հանձնաժողովը գլխադասային է դիտվում տեղական ինքնակառավարման բոլոր օրենսդրական նախաձեռնությունների քննարկումների ժամանակ: Եթե օրենսդիր իշխանության քննարկմանը ներկայացված օրինագծերը վերաբերում են ֆինանսական համահարթեցմանը, բյուջետային հատկացումներին, բյուջետային հարաբերությունները կանոնակարգող խնդիրներին, ապա, պետական-իրավական հարցերի հանձնաժողովին զուգահեռ, որպես գլխադասային է ճանաչվում նաև ֆինանսավարկային, բյուջետային և տնտեսական հարցերի մշտական հանձնաժողովը:
Տեղական ինքնակառավարման համակարգի հետ առնչության իմաստով, օրենսդիր իշխանության բացառիկ և կարևորագույն իրավասություններից է երկրի վարչատարածքային բաժանման սահմանումը: Տեղական ինքնակառավարման մարմինները օրենսդիր մարմնի օրենսդրական գործունեության վրա կարող են ազդեցություն ունենալ պառլամենտական լոբբինգի միջոցով իրենց համայնքների տարածքներն ընդգրկող ընտրատարածքներից ընտրված պատգամավորների, ինչպես նաև քաղաքական կուսակցությունների միջոցով: Հարկ է նկատել, որ օրենսդիր մարմինը տեղական ինքնակառավարման համակարգին վերաբերող որոշումներն ընդունելիս հնարավորինս հաշվի է առնում ՏԻՄ-ի կարծիքը, այս կամ այն նախագծի վերաբերյալ դիտողությունները:
Գործնականում տեղական ինքնակառավարման մարմինները փոխհարաբերությունների մեջ են գտնվում հիմնականում գործադիր իշխանության մարմինների հետ: Այդ փոխհարաբերություններն առնչվում են ինչպես պարտադիր և պետության կողմից պատվիրակված լիազորությունների իրականացմանը, այնպես էլ կրում են վերահսկողական և գործընկերային դրսևորումներ: Կախված երկրների կառավարման ձևից՝ գործադիր իշխանությունը կարող է կազմավորվել տարբեր ճանապարհներով: Պառլամենտական հանրապետություններում գործադիր իշխանությունը կազմավորվում է պառլամենտի կողմից և հաշվետու է վերջինիս: Նախագահական և կիսանախագահական հանրապետություններին բնորոշ է նախագահի կողմից գործադիր իշխանության կազմավորման սկզμունքը: Կան երկրներ, որտեղ գործադիր իշխանությունը կազմավորվում է ընտրությունների միջոցով: Ինչ ճանապարհով էլ կազմավորվի գործադիր իշխանությունը, դրա հիմքում հասարակության մեջ և խորհրդարանում քաղաքական ուժերի դասավորության կարևորությունն է: Այսինքն՝ բոլոր երկրներին բնորոշ է գործադիր իշխանության ծրագրերի, պետական բյուջեի հաստատումը խորհրդարանի կողմից:
1996 թ. ի վեր իրականացված բարեփոխումներն ու կուտակված փորձը հիմք են տալիս վստահորեն ասելու, որ այժմ տեղական ինքնակառավարումը Հայաստանում որոշակիորեն կայացած է: Տեղական ինքնակառավարումը կարգավորող օրենսդրական դաշտը կազմված է ՀՀ սահմանադրությունից, Տեղական ինքնակառավարման եվրոպական հռչակագրից, ՀՀ օրենքներից և ենթաօրենսդրական ակտերից: Օրենքների մեջ առանցքայինը «Տեղական ինքնակառավարման մասին» ՀՀ օրենքն է, որն ընդունվել է 2002 թ.մայիսի 7-ին: Ըստ օրենքի` «Տեղական ինքնակառավարումը բնակչության բարեկեցության բարելավման նպատակով սեփական պատասխանատվությամբ և օրենքի շրջանակներում ինքնուրույն գործող տեղական ինքնակառավարման մարմինների համայնքային խնդիրները լուծելու և համայնքի սեփականությունը տնօրինելու՝ Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրությամբ և «Տեղական ինքնակառավարման մասին» օրենքով երաշխավորված իրավունքն ու համայնքի կարողությունն է: Տեղական ինքնակառավարումը իրականացվում է երկրի ողջ տարածքում»:
Սակայն այս օրենքի ընդունումը չէր կարող ինքնաբերաբար հանգեցնել տեղերում նոր գործելակերպի արմատավորմանը: Նույնիսկ ամենակատարյալ օրենսդրությունը դեռ չի երաշխավորում տեղական հասարակության ներդաշնակ զարգացում, քանի որ օրենքով ամրագրված հիմնադրույթները և սկզբունքները չեն կարող լիովին ներառել իրական կյանքի զարգացման հնարավոր միտումները:
Տեղական ինքնակառավարման համակարգը քաղաքացիական հասարակության կարևորագույն ինստիտուտներից է, քանի որ դիտարկվում է որպես քաղաքացիական նախաձեռնությունների արդյունքում ձևավորված մի համակարգ, որը տվյալ տարածքում համատեղ բնակվող և իրենց կեցությամբ պայմանավորված ընդհանուր շահեր ու հետաքրքրություններ ունեցող մարդկանց հնարավորություն է ընձեռում ինքնուրույն և սեփական պատասխանատվությամբ լուծելու տեղական նշանակության խնդիրները:
Հայաստանում տեղական ինքնակառավարման համակարգի կայացումից ի վեր առանցքային խնդիրներից է համարվում երկրի վարչատարածքային կառուցվածքը, ավելի որոշակի՝ դրա մասնատվածության μարձր աստիճանը: Բանն այն է, որ նոր վարչատարածքային բաժանման ժամանակ Հայաստանի մոտավորապես հազար բնակավայրերի դեպքում ստեղծվեց 896 համայնք, այսինքն՝ գրեթե յուրաքանչյուր բնակավայր ստացավ համայնքի կարգավիճակ, և շատ դժվար է դրանք կառավարել միևնույն ձևով: Համայնքները միմյանցից տարբերվում են ինչպես բնակչության թվով (օրինակ՝ 28 և 10 000), այնպես էլ տարածքային սկզբունքով: Մեծ թվով համայնքների ստեղծման նպատակը հնարավորինս շատ բնակավայրերի ինքնակառավարվելու իրավունքի տրամադրումն է: Վարչատարածքային բաժանման գործող համակարգը ձևավորելիս ստեղծվեցին, ինչպես նշվեց, բավական մեծ թվով համայնքներ, որոնց միջև առկա են էական տարμերություններ: Դրանք վերաμերում են համայնքների տարածքներին, բնակչության քանակին, ֆինանսական հնարավորություններին և այլն: Ընդ որում, օրենսդրությունը, այս գործոններից անկախ,բոլոր համայնքներին օժտել է նույն լիազորություններով և պարտականություններով: Միակ բացառությունը Երևանն է: Ժամանակակից պայմաններում մեր հանրապետության 502 համայնքներից 218-ն ունեն 1000-ից պակաս բնակչություն: Ըստ բնակչության թվի` ամենամեծը Շիրակի մարզի Ախուրյան գյուղական համայնքն է (10046 բնակիչ), ամենափոքրը` Գեղարքունիքի մարզի Վերին Շորժան (28): Փաստորեն, բնակչության թվով ամենամեծ գյուղական համայնքն ամենափոքրից մեծ է 358 անգամ: Բոլոր համայնքների համար գործում է միևնույն օրենսդրությունը` անկախ չափերից և բնակչության թվից: Այսպես՝ Գյումրի քաղաքի (մոտ 200000 բնակչություն) և Վերին Շորժայի (28) տեղական ինքնակառավարման մարմիններն ունեն նույն լիազորություններն ու պարտականությունները: Սա էլ հենց հանգեցնում է դժվարությունների, քանի որ համայնքների մեծ մասը չի կարողանում բնակչությանն անհրաժեշտ ծառայություններ մատուցել:
Գրեթե նույն իրավիճակում են քաղաքային համայնքները: Մասնավորապես` 49 քաղաքներից 2-ը կամ 4.1%-ն ունեն մինչև 1.000 μնակիչ, 1.001–5000 μնակիչ ունի 6 քաղաք կամ ընդհանուրի 12.2%-ը, 5001–15000 μնակիչ` 18 քաղաքային համայնք կամ ընդհանուրի 36,7%-ը: Ընդհանուր առմամբ, 15000-ից քիչ μնակիչ ունի 26 քաղաքային համայնք կամ քաղաքային համայնքների 53%-ը: Եթե, միջին հաշվով, որոշենք 1 համայնքում բնակվող մարդկանց թիվը, ապա կստացվի 3599 մարդ, ընդ որում, առանց Երևան քաղաքի այդ ցուցանիշը 2391 է: Քաղաքային համայնքներում, միջին հաշվով, բնակվում է 20148 մարդ (առանց Երևան քաղաքի), իսկ գյուղական համայնքներում` 1406 մարդ:
Կարևոր է նշել նաև ըստ մարզերի համայնքների բաշխվածությունը: Սա վերաբերում է ինչպես քաղաքային, այնպես էլ գյուղական համայնքներին: Ընդհանուր առմամբ, ամենաշատ համայնքներ ունի Շիրակի մարզը, իսկ ամենաքիչը` Վայոց ձորը (տարբերությունը՝ շուրջ 2,7 անգամ): Պետք է նկատել, որ ամենաշատ համայնքներ ունեցող մարզերը (Արագածոտն, Լոռի, Շիրակ և Սյունիք) առանձնանում են նաև համայնքների փոքր չափերով: Ճիշտ չի լինի ասել, թե ըստ մարզերի քաղաքային և գյուղական համայնքների բաշխումը վարչատարածքային բաժանման կարևորագույն խնդիրներից է, բայց դա հաշվի չառնելը բացասական ազդեցություն կունենա մարզերի կառավարելիության և կառավարման արդյունավետության վրա:
Հարկ է հաշվի առնել նաև կառավարելիության նորման: Այսինքն՝ անհրաժեշտ է սահմանել համայնքների այն մոտավոր թիվը, որը կարելի է ընդգրկել մեկ մարզի վարչական սահմանում:
Համայնքներում բնակչության թվի այս խիստ տարբերությունները հիմք են դառնում, որ պետությունը համայնքների նկատմամբ որոշակի քաղաքականություն իրականացնելիս մեծ կարևորություն տա այդ ցուցանիշին: Մասնավորապես՝ «Ֆինանսական համահարթեցման մասին» ՀՀ օրենքում բնակչության թիվը համարվում է համայնքներին տրվող դոտացիաների չափի հաշվարկման գործոն: Իսկ հիշյալ օրենքում կատարված նոր փոփոխությունների արդյունքում մինչև 300 բնակիչ ունեցող համայնքների նկատմամբ ցուցաբերվում է հատուկ մոտեցում՝ տրամադրելով տարեկան 1,5 մլն դրամ դոտացիա՝ հաշվի չառնելով դոտացիաների հաշվարկման մյուս գործոնները:
Այսինքն` բնակչության թվի գործոնը տվյալ դեպքում ստանում է բացառիկ նշանակություն և կարևորություն: Համայնքները միմյանցից տարμերվում են ոչ միայն բնակչության թվով, այլև համայնքների կարգավիճակով: ՀՀ Կառավարության 1998 թվականի նոյեմբերի 17-ի «Հայաստանի Հանրապետության սահմանամերձ համայնքների ցանկը հաստատելու մասին» թիվ 713 և 1998 թվականի նոյեմբերի 27-ի «Հայաստանի Հանրապետության բնակավայրերն ըստ բարձունքային նիշերի դասակարգելու մասին» թիվ 756 որոշումներով որոշ համայնքներ ստացել են առանձնահատուկ կարգավիճակ: Լեռնային բնակավայրի կարգավիճակ են ստացել Ճամբարակ, Վարդենիս, Հրազդան, Ծաղկաձոր, Արթիկ, Մարալիկ, Դաստակերտ, Քաջարան քաղաքային և 187 գյուղական համայնքներ:
Բարձր լեռնայինի կարգավիճակ ունեն Ապարան, Մարտունի, Գավառ, Ջերմուկ քաղաքային և 139 գյուղական համայնքներ Սահմանամերձ համայնքների ցանկում ընդգրկված քաղաքներն են Ճամբարակը, Գորիսը, Քաջարանը, Մեղրին, Ագարակը, Նոյեմբերյանը:
Համայնքների առանձնահատկությունները քննարկելիս չի կարելի անտեսել, որ հանրապետությունում գոյություն ունի բնակչության թվի 50%-ից ավելի փախստականներով բնակեցված 57 համայնք, որոնց նկատմամբ պետք է ցուցաբերել հատուկ մոտեցում: Ուսումնասիրելով Հայաստանի Հանրապետությունում վարչատարածքային միավորների` տվյալ դեպքում համայնքների չափերն ու բնակչության թվի ցուցանիշները՝ ճիշտ կլինի որոշակի զուգահեռներ անցկացնել արտասահմանյան երկրների վարչատարածքային միավորների և դրանցում բնակչության թվի տարբերությունների միջև: Նշենք, որ զգալիորեն տարբեր են տեղական ինքնակառավարման միավորների չափերը եվրոպական երկրներում: Մի կողմից` Անգլիան, Սկանդինավյան երկրները, Հոլանդիան աչքի են ընկնում տեղական ինքնակառավարման համեմատաբար մեծ միավորներով, մյուս կողմից` Ֆրանսիայում կա գրեթե 40.000 շատ փոքր միավոր: Կամ, օրինակ, Բուլղարիան և Լեհաստանը պատկանում են տեղական ինքնակառավարման մեծ միավորներ ունեցող երկրների խմբին, իսկ, ի հակադրություն նշվածների, Հունգարիան, Սլովակիան և Չեխիան տարածքային բաժանման վերջին գործընթացներից հետո ունեն շատ փոքր միավորներ:
Այս առումով, հետաքրքրական է անգլիացի տեսաբանների առաջարկած մոտեցումը, որն ստացել է «ապակենտրոնացման թեորեմ» անվանումը: Ըստ այդ մոտեցման` հանրային ամեն մի ծառայություն պետք է մատուցեն այն մարմինները, որոնք իշխանություն ունեն հնարավորինս փոքր աշխարհագրական տարածքում` այդ ծառայությունների մատուցման օգուտները և ծախսերը տվյալ տարածքին վերապահելու կարողության պարագայում:
Երկրների միջև տարբերությունները μացատրվում են պատմությամբ (ավանդույթով) և, որոշ առումով, տարածքային բաժանման իներտությամբ: Մի շարք երկրների տեղական ինքնակառավարման տարածքային կազմակերպումը, իսկապես, պատմական ավանդույթի խոր արմատներ ունի, և որևէ փոփոխություն, հավանաμար, խստորեն կմերժվի (դասական օրինակ է Ֆրանսիան): Որոշ երկրներում տեղական ինքնակառավարման միավորների չափերը վերջերս են վերաձևավորվել: Օրինակ` բրիտանական մեծ միավորներն ունեն ընդամենը 20 տարվա պատմություն: Բացի դրանից, Սկանդինավյան երկրներում տեղական ինքնակառավարման փոքր միավորների միացումը տեղի է ունեցել վերջին 20–40 տարիների ընթացքում:
Սոցիալ-տնտեսական գործոնները պայմանավորում են վարչատարածքային միավորների կենտրոն խոշոր քաղաքային համայնքների արագ աճը:
Ռուսաստանի Դաշնությունում խոշոր քաղաքների կատեգորիային են դասվում 500 հազարից ավելի բնակիչ ունեցող քաղաքները, իսկ առանձնահատուկ խումբ են 1 միլիոնից ավելի բնակիչ ունեցող մեգապոլիսները:
Միջազգային փորձի ուսումնասիրությունից կարելի է եզրակացնել, որ թվարկված պետություններն արդյունավետ վիճակի են հասել վերջին տարիների ընթացքում, թեև նույնիսկ դրանք դեռ շատ անելիքներ ունեն կատարյալ տեղական ինքնակառավարման համակարգ ստեղծելու համար:
Հայաստանի տեղական ինքնակառավարման անցած տարիների փորձը ցույց է տալիս, որ այն հիմնականում ձևավորված է. ստեղծվել են տեղական ինքնակառավարման քաղաքական, տնտեսական, իրավական, ֆինանսական և կազմակերպական հիմքերը: Համակարգը գործում է, սակայն առկա են բազմաթիվ հիմնախնդիրներ, առաջընթացը շատ դանդաղ է, ոչ հստակ պլանավորված: Տեղական ինքնակառավարման մարմինները դեռևս չեն կարողանում բավարարել իրենց համայնքների նվազագույն կարիքները: Դրանք չեն ձևավորվել որպես միասնական ուժ՝ սեփական շահերը ներկայացնելու ու պաշտպանելու համար: Այդ ամենով պայմանավորված` տեղական ինքնակառավարման մարմինները լիարժեքորեն չեն կատարում իրենց կարևոր դերը հանրային կառավարման համակարգում: Բարեփոխումներն այս ոլորտում անհրաժեշտ է շարունակել` ցուցաբերելով համակարգային ու համալիր մոտեցումներ: