Գյուղատնտեսական կոոպերատիվները՝ որպես փրկօղակ

Մոտ երեք տասնամյակ է անցել Հայաստանում իրականացված ագրարային վերափոխումներից

Հիմնաբառեր. կոոպերատիվ, օրենք, ներդրող  անդամ, հողերի միավորում,  ծառայություններ

Հայաստանի Հանրապետությունում ագրարային ոլորտի վերափոխումներից հետո ի հայտ եկան բազմաթիվ հիմնախնդիրներ, որոնք անցած երեք տասնամյակում տակավին չեն լուծվել: Այդ հիմնախնդիրները գյուղատնտեսության ոլորտի տեխնիկական հետամնացության, ճյուղի ցածր եկամտաբերության, վարելահողերի շուրջ 30%-ի և արոտավայրերի ավելի քան 50%-ի ոչ լիարժեք օգտագործման, խաղողի և պտղատու այգիների տարածությունների կրճատման, ոռոգման ջրի 60-70% կորուստների, գյուղատնտեսական արտադրանքի իրացման և անհրաժեշտ ներդրանքների մատակարարման դժվարությունների, վերջապես՝ գյուղական բնակչության աղքատության և արտագաղթի հիմնական պատճառն են:

Ուսումնասիրությունները ցույց են տալիս, որ հողի մասնավորեցումը, որի շնորհիվ մեծանում է հողատերերի թիվը, սոցիալական արդարության սկզբունքը պահպանելու հետ միասին, անխուսափելիորեն փոխում է գյուղատնտեսության կառուցվածքը:

Մեծ թվով ընտանեկան գյուղացիական տնտեսությունների ձևավորման և հողակտորների փոքր չափերի ու կտրտվածության պատճառով խաթարվում են ցանքաշրջանառության, ոռոգման, մթերման, նյութատեխնիկական, ֆինանսական և մասնագիտական սպասարկման համակարգերը, սահմանափակվում երկրի պարենային անվտանգության հնարավորությունները: Սա առավել սրությամբ է դրսևորվել հատկապես Հայաստանի նման սակավահող և արտաքին հաղորդակցության ուղիների սահմանափակումներ ունեցող երկրում: Ուստի, մեր կարծիքով, ի թիվս այլ գործիքների, այս հիմնախնդիրները կարող են լուծվել գյուղատնտեսական կոոպերատիվների և փոքր գյուղացիական տնտեսությունների միավորման եղանակով:

Միանգամայն հիմնավորված է հետևյալ եզրակացությունը. «Կոոպերատիվները հնարավորություն են ստեղծում լուծելու գյուղացիական տնտեսությունների արտադրական, մատակարարման, իրացման, ինչպես նաև հողաբաժինների կտրտվածության, փոքրության, սահմանափակ ռեսուրսների և ենթակառուցվածքների և այլնի հետ կապված խնդիրները: Բացի այդ, ի թիվս այլոց, կոոպերատիվները նպաստում են գյուղատնտեսությունից ստացվող եկամուտների աճին, գիտելիքների և հմտությունների բարելավմանը, ֆինանսական ռեսուրսների հասանելիության բարելավմանը, աշխատատեղերի ստեղծմանը և ֆերմերների իրավունքների պաշտպանությանը»: Այսպիսի պնդման համար կարևոր է գյուղատնտեսության զարգացման ինչպես միջազգային, այնպես էլ հայրենական փորձի ուսումնասիրությունը:

Ներկայում առաջատար գյուղատնտեսություն ունեցող գրեթե բոլոր երկրներում զարգացած են գյուղատնտեսական կոոպերացիայի տարբեր ձևերը: Ահավասիկ, Արևմտյան Եվրոպայում, հատկապես՝ սկանդինավյան երկրներում, ԱՄՆ-ում, Ճապոնիայում, Հարավային Կորեայում, Չինաստանում և Իսրայելում կոոպերացիան  գյուղատնտեսական  արտադրության կազմակերպման առանցքային սկզբունքն է:

Դիտարկենք ՀՀ գյուղատնտեսության առավել մտահոգող հիմնախնդիրները, որոնց լուծման լավագույն ձևը գյուղատընտեսական կոոպերատիվներն են:

Գյուղատնտեսական հողատեսքերի արդյունավետ օգտագործում ՀՀ գյուղատնտեսության գլխավոր հիմնախնդիրներից է հողային ռեսուրսների օգտագործման չափազանց ցածր մակարդակը: Բավական է նշել, որ ՀՀ մարզերում արոտավայրերի ավելի քան կեսը և վարելահողերի 35-60%-ը նպատակային չեն օգտագործվում: Ավելին, վարելահողերի 15-20 տոկոսն այսօր փաստացի սեփականատեր չունի, դրանց տերերին դժվար է գտնել, քանի որ նրանք կա՛մ մեր երկրի քաղաքացիներ չեն, կա՛մ էլ մահացել են՝ առանց այդ հողերը որևէ մեկին ժառանգելու: Այս հիմնախնդրի պատճառները և լուծումները տարբեր են, բայց քանի որ հիմնական պատճառը հողակտորների մեծ թիվն ու փոքր չափերն են, ինչպես նաև պես նաև մյուս ներդրանքների ձեռքբերման և արդյունավետ օգտագործման կարևոր պայմաններ կարող են ստեղծել կոոպերատիվները, որոնց համար էական աջակցություն է նախատեսում ՀՀ կառավարության 2020 թ. մարտի 26-ի N356-Լ որոշմամբ հաստատված՝ «Կորոնավիրուսի տնտեսական հետևանքների չեզոքացման երկրորդ միջոցառումը»: Բավական է նշել, այս ծրագրով զրոյացվում է գյուղատնտեսական վարկերի տոկոսադրույքը, նոր վարկերը հատկացվում են անտոկոս, մայր գումարի մարման ժամկետը սահմանվում է մինչև 5 տարի, իսկ մայր գումարի մարման արտոնյալ ժամկետը՝ մինչև 6-12 ամիս6: Ավելին, այս միջոցառումն աննախադեպ նպաստավոր պայմաններ է ստեղծում գյուղատնտեսական կոոպերատիվների զարգացման համար, քանի որ վերջիններիս, բացի վարկավորման արտոնյալ պայմաններից, նաև համաֆինանսավորում է առաջարկվում: Այսինքն, վարկի նպատակից կախված, գումարի 10-70%-ը մարվում է պետական բյուջեի միջոցներից: Դիցուք՝ կոոպերատիվների համար գյուղատնտեսական տեխնիկայի և ագրոպարենային ոլորտի սարքավորումների լիզինգի (վարձակալության) գումարի 10%-ը, ոռոգման արդիական համակարգերի ներդրման, խաղողի և հատապտուղների ինտենսիվ այգիների հիմնադրման և կարկտապաշտպան ցանցերի ձեռքբերման գումարի 50%-ը, տոհմային տավարաբուծության և ոչխարաբուծության զարգացման ծախսերի 70%-ը համաֆինանսավորվելու են:

Մարքեթինգային, մասնագիտական և խորհրդատվական ծառայություններ Միջազգային փորձը ցույց է տալիս, որ ագրոպարենային ոլորտում ծառայությունների մատուցումը գերազանցապես կատարվում է աութսորսինգի (լիազորությունների պատվիրակման) եղանակով և կոոպերատիվների միջոցով:

Առաջին անգամ ծառայությունների մատուցման այդ համակարգին ականատես  եղա ԱՄՆ-ի Այովայի նահանգի ֆերմերային տնտեսություններում: Երբ ֆերմերի հետ այցելեցինք եգիպտացորենի դաշտ, այնտեղ փորձնական բերքահավաք էին անցկացնում սպասարկող կոոպերատիվի մասնագետները: Պարզվեց, որ ֆերմերն այդ կոոպերատիվի անդամ է, որը նրա համար իրականացնում է բույսերի պաշտպանության և հողի պարարտացման խորհըրդատվություն ու հիվանդությունների դեմ պայքարի աշխատանքներ: Մեր հանդիպման պահին մասնագետները պայմանագրով նախատեսված նվազագույն բերքատվությունն ապահովելու նպատակով դիտարկում էին բույսերի հասունացման վիճակը՝ բերքահավաքի լավագույն ժամկետ սահմանելու համար: Հետագայում համոզվեցի, որ ֆերմերներն անդամակցում են նաև բերքի իրացման, ներդրանքների մատակարարման, վարկային և այլ բնույթի կոոպերատիվների: Իսկ հաշվապահության և հարկերի հաշվառման աշխատանքներն աութսորսինգի սկզբունքով իրականացնում էին այլ մասնագիտացված կազմակերպություններ: Ահա թե ինչպես է ամերիկացի ֆերմերը, իր ընտանիքի անդամների միջոցով և 1-2 սեզոնային աշխատողներ ներգրավելով, կարողանում մշակել 150-200 հա հողատարածություն:

ՀՀ-ում անցյալ դարի 90-ական թվականներին բավական լուրջ հիմնախնդիր էր կաթի մթերումը: Հազարավոր տնտեսություններ, չունենալով կաթի սառեցման և վերամշակման հնարավորություն, առանց սակարկելու, ցածր գնով արտադրանքը հանձնում էին մթերող կազմակերպությունների միջնորդներին: Այս իրավիճակն աստիճանաբար շտկվեց ԱՄՆ-ի Գյուղդեպարտամենտի Մարքեթինգի աջակցության հայաստանյան ծրագրի (ՄԱԾ) ջանքերով: Համայնքներին կաթի սառեցման ագրեգատներ, իսկ վերամշակող կազմակերպություններին՝ կաթի փոխադրման մասնագիտացված ավտոմեքենաներ տրամադրելով՝ ՄԱԾ-ը նպաստեց կաթի մթերման սպառողական կոոպերատիվների կազմակերպմանը: Հետագայում այս փորձն ընդլայնվեց նաև այլ միջազգային կազմակերպությունների, համայնքների ու վերամշակողների ներդրած միջոցներով:

Հաջորդ կարևոր հիմնախնդիրը, որը տեղային լուծում է ստանում կոոպերատիվների հիմնադրմամբ, հեռագնա արոտների օգտագործումն է: Այս արոտավայրերը լիարժեք կերպով չեն օգտագործվում տարբեր պատճառներով, որոնցից հիմնականներն են ճանապարհների անմխիթար վիճակն ու ջրարբիացման համակարգի բացակայությունը: Համաշխարհային բանկի վարկային ծրագրով և ՀՀ կառավարության համաֆինանսավորմամբ՝ «Համայնքների գյուղատնտեսական ռեսուրսների կառավարման և մրցունակության» առաջին և երկրորդ ծրագրերի շրջանակում մի շարք համայնքներում հիմնադրվեցին Արոտօգտագործողների կոոպերատիվներ: Բազմագործառույթ այս կառույցները կոչված են նպաստելու արոտների բարելավմանն ու ջրարբիացմանը, տոհմային անասնաբուծության զարգացմանն ու աշխատանքների մեքենայացմանը, մասնագիտական և խորհրդատվական ծառայությունների մատուցմանը:

Արդյունաբերական գյուղատնտեսության զարգացումը, հատկապես՝ խելացի ջերմոցների և անասնաշենքերի կառուցումը նույնպես գերազանցապես իրականացվում են կոոպերատիվ սկզբունքով:

Այս գործում նորամուծական մոտեցումներ ու բազմակողմանի աջակցություն է ցուցաբերում «Ագրոբիզնեսի և գյուղի զարգացման կենտրոն» (CARD) հիմնադրամը:

Այդուհանդերձ, իրականությունն այն է, որ ՀՀ-ում գործող գյուղատնտեսական կոոպերատիվների թիվը դեռևս չափազանց սահմանափակ է: Համաձայն ՀՀ արդարադատության նախարարության աշխատակազմի իրավաբանական անձանց պետական ռեգիստրի գործակալության 2019 թ. հունվարի 24-ին տրամադրած տվյալների՝ 2016 թ. գրանցվել են 54, 2017 թ.՝ 14, 2018 թ.՝ 7 գյուղատնտեսական կոոպերատիվներ, ընդ որում, գրանցված 75 գյուղատնտեսական կոոպերատիվներից փաստացի գործել է 34-ը:

Ինչպես վերը նշվեց, հատկապես վերջին տարիներին բավական նպաստավոր պայմաններ և նախադրյալներ են ստեղծըվել գյուղատնտեսական կոոպերացիայի զարգացման համար: Այսպես՝ 2015 թ. դեկտեմբերի 21-ին ընդունվել է «Գյուղատնտեսական կոոպերատիվների մասինե ՀՀ օրենքը, իսկ 2016 թ. նոյեմբերի 18-ին՝ «Գյուղատնտեսական կոոպերատիվի անդամների ռեեստրի վարման կարգը և պահանջները սահմանելու մասին» ՀՀ կառավարության N1187-Ն որոշումը, հրապարակվել հանրամատչելի և օգտակար գրականություն8, իսկ բոլորովին վերջերս ՀՀ կառավարության ընդունած՝ «Կորոնավիրուսի տնտեսական հետևանքների չեզոքացման երկրորդ միջոցառումն» ուղղակի աննախադեպ աջակցություն է նախատեսում: Ուստի պարզապես անընդունելի է, որ գյուղատնտեսությունում ճգնաժամային երևույթները հաղթահարելու փրկօղակը՝ գյուղատնտեսական կոոպերատիվները, դեռևս չափազանց դանդաղորեն են ձևավորվում ու զարգանում: