ՀՀ տնտեսական աճի վրա ազդող գործոնների վերլուծությունը
- Բաժին ԳՐԱԴԱՐԱՆ
ԻՇԽԱՆ ՏԻԳՐԱՆՅԱՆ
ՀՊՏՀ մակրոէկոնոմիկայի ամբիոն
ՀԱՅԿԱԶ ՀՈՎՀԱՆՆԻՍՅԱՆ
ՀՊՏՀ մակրոէկոնոմիկայի ամբիոն
ՔՆԱՐԻԿ ՎԱՐԴԱՆՅԱՆ
ՀՊՏՀ մակրոէկոնոմիկայի ամբիոն
ԳԱՅԱՆԵ ԱՎԱԳՅԱՆ
ՀՊՏՀ մակրոէկոնոմիկայի ամբիոն
Աշխարհում տնտեսական աճի տեմպերը դանդաղել են
, և ճգնաժամի երկրորդ ալիքը սպառնացող վտանգ է ինչպես զարգացող, այնպես էլ զարգացած երկրների համար: Նման պայմաններում տնտեսական աճի հիմնախնդիրը արդիական է, և կարևորվում է տնտեսական աճի խթանման արդյունավետ մեխանիզմների որոնումը:Յուրաքանչյուր ժամանակաշրջան, չթերագնահատելով նախորդի գիտական հաջողությունները, առաջադրում է տնտեսական աճ ապահովելու կամ աճն արագացնելու ուրույն լուծումներ: ՀՀ տնտեսական աճը մեծապես պայմանավորված է ամբողջական պահանջարկի բաղկացուցիչների տատանումներով, իրական և ֆինանսական հատվածների փոխգործակցության աստիճանով: Հոդվածում մատնանշվել են ՀՀ տնտեսական աճի վրա ազդող հիմնական գործոնները, էկոնոմետրիկ (տնտեսաչափական) մոդելների կիրառմամբ գնահատվել է դրանց ազդեցության չափը:
Հիմնաբառեր. տնտեսական աճ, գործոն, մոդելավորում, պատճառահետևանքային կապեր, տնային տնտեսությունների սպառում, համախառն կուտակում, արտահանում, վարկեր, ավանդներ, ոչ ռեզիդենտներից ներգրավված ավանդներ, բյուջեի եկամուտներ և ծախսեր
Տնտեսական աճի վրա ազդող գործոնները տնտեսագետների ուշադրության կենտրոնում են եղել դարեր շարունակ: Տնտեսավարման եղանակների, ինչպես նաև ժամանակի ընթացքում տարբեր տնտեսությունների կողմից ընդունված որոշումների զանազանությունը, գիտության և տեխնիկայի առաջանցիկ տեմպերով զարգացումը ստիպում են տնտեսագետներին հասկանալ, որ ժամանակի ընթացքում փոխվում են հրող ուժերը, հետևաբար նաև տնտեսական աճը պայմանավորող ու դրա վրա ազդող գործոնները: Տնտեսական աճի գործոնները վերլուծվել են դեռևս Չ. Կոբի և Պ. Դուգլասի աշխատանքներում, որոնցում տնտեսական աճի գործոններ են համարվել հեղինակային արտադրական ֆունկցիայի տարրերը: Այնուհետև Քոփելենդն առաջարկել է տնտեսական աճի կառուցվածքի գնահատման համար օգտագործել ազգային հաշիվների մոդելը և արտադրության գործոնների իրական ծախսերի հաշվեկշիռը: Արտադրության գործոնների ամբողջական արտադրողականության գնահատման առաջին փորձերն առաջարկվել են Թինբերգենի և Ստիգլերի աշխատանքներում: Առավել լայն տարածում են գտել այս բնագավառում Սոլոուի, Քենդրիկի, Դենիսոնի, Գրիլիխեսի ու Ջորգենսոնի աշխատանքները:Տնտեսական աճի աղբյուրների բացահայտման սկզբնական ուսումնասիրություններում, այդ թվում Սոլոուի և Քենդրիկի աշխատանքներում, արտադրողականության աճը դիտարկվում էր որպես տնտեսական աճի գլխավոր աղբյուր:
Տնտեսական աճի գործոնային վերլուծության մեջ հատկապես կարևորվում ու բարձր են գնահատվում գիտատեխնիկական գործոնի գնահատման Սոլոուի և Դենիսոնի մոտեցումները։ Դենիսոնը կիրառել է «տնտեսական աճի մնացորդային գործոն» հասկացությունը` նկատի ունենալով աշխատանքից, կապիտալից և հողից բացի մյուս բոլոր, մասնավորապես` գիտատեխնիկական առաջընթացով պայմանավորված գործոնների ներգործությունը տնտեսական աճի վրա։ Նոբելյան մրցանակակիր Ռոբերտ Լուկասն առաջարկել է տնտեսական աճի գործոնների` անցումային երկրների պարագայում նպատակահարմար իր դասակարգումը. առաջին խմբում ներառվել են այն գործոնները, որոնք ազդում են տնտեսական աճի վրա խնայողության նորմի փոփոխության միջոցով (քանակական գործոններ), երկրորդ խմբում` այն գործոնները, որոնք ազդում են ներդրումների արդյունավետության վրա (որակական գործոններ): Տնտեսագիտության տեսության մեջ լայն տարածում է ստացել արտադրության երեքգործոնային տեսությունը: Այս տեսության հետագա վերլուծությունների ժամանակ արտադրության գործոններն ստացան ավելի լայն մեկնաբանություն:
Տնտեսական աճի և աճի վրա ազդող գործոնները փոխկապակցված են և միահյուսված: Արդյունքում` տնտեսական աճի վրա ազդող կամ աճն ապահովող այս կամ այն գործոնի բաժինը հստակ որոշել գործնականում հնարավոր չէ: Բոլոր այս խոշոր գործոններն ունեն հավաքական բնույթ և բաղկացած են մանր տարրերից: Տնտեսական զարգացման տարբեր փուլերում առաջնային դերում հանդես է եկել այդ գործոններից որևէ մեկը: Մինչարդյունաբերական տնտեսության շրջանում այդպիսի գործոն էր հողը, իսկ արդյունաբերական դարաշրջանում զարգացում թելադրող գործոն դարձավ կապիտալի կուտակումը: Տնտեսական զարգացում ապահովելու մեխանիզմի մեջ նորամուծությունների դերը նույնպես կախված էր տնտեսական աճի որոշակի փուլից: Նորամուծությունները միշտ եղել են արտադրության կատարելագործման հիմքում և ապահովել են դրա էվոլյուցիոն զարգացումը: Եվ որքան ինտենսիվ էր բարձրանում արտադրողական ուժերի զարգացման մակարդակը, այնքան մեծ նշանակություն էին ձեռք բերում նորամուծությունները տնտեսական աճի ապահովման մեխանիզմում: Իսկ հետարդյունաբերական տնտեսական համակարգին անցման պայմաններում նորամուծությունները դառնում են տնտեսական զարգացման գլխավոր աղբյուրը: Յուրաքանչյուր մոդել, որը զարգացնում է տնտեսական աճի որևէ գործոնի ազդեցության բավականաչափ նեղ տեսանկյուն, հեռանում է տնտեսական աճի բազային (այդ թվում` նորդասական) և ներծին (էնդոգեն) մոդելներից: Առավել նոր մոդելները կարևորում են ԳՏԱ և մարդկային կապիտալի գործոնը` փորձելով մոդելավորել ԳՏԱ գործընթացները և մարդկային կապիտալի ազդեցությունը տնտեսական աճի վրա: Սակայն վեճերը մինչ օրս էլ շարունակվում են և դժվար թե դադարեն, քանզի միշտ էլ կգտնվեն երկրներ (ինչպես օրինակ` ասիական նորարդյունաբերական երկրները), որոնց աճի շարժընթացը կզարմացնի տնտեսագետներին: Տնտեսական աճը միայն կապիտալի կուտակումով բացատրողները, որոնց կարելի է անվանել «համոզված կուտակողներ», կպնդեն, որ տնտեսական աճը միանշանակորեն պայմանավորված է ներդրումների մեծությամբ, և որ յուրաքանչյուր երկիր կարող է կրկնել նորարդյունաբերական երկրների հաջողությունը: Տնտեսական աճը տեխնոլոգիական առաջընթացով և ձեռներեցության բարձր հակվածությամբ բացատրող ծայրահեղ «յուրացնողները» կպնդեն, որ կարևորը ձեռներեցությունն է, գործնական ուսուցումը, տեխնոլոգիաների յուրացումը, իսկ եթե կապիտալի կուտակումը տեղի է ունենում վերոհիշյալ գործոնների թույլ զարգացվածության ֆոնի վրա, ապա արագ տնտեսական աճ չի կարող լինել: Տնտեսական աճի գործոնների հարցում, մեր կարծիքով, ճիշտ է ավելի կենտրոնամետ մոտեցում ցուցաբերելը, քանի որ տնտեսական աճի բոլոր տեսություններն էլ ունեն նշանակալի արդյունքներ: Պարզապես տնտեսական աճը քննարկելիս անհրաժեշտ է ելնել ոչ միայն մեկ` որոշակի մոդելից, այլ ցուցաբերել վերլուծական մոտեցում` գոյություն ունեցող մոդելները հարմարեցնելով ուսումնասիրվող երկրի սոցիալ-տնտեսական իրավիճակին և տնտեսական զարգացման նպատակով առաջադրված խնդիրներին: Հետևապես` վերջինիս վրա ազդող գործոնները փորձառական (էմպիրիկ) ճանապարհով ի հայտ բերելը կարևորագույն խնդիր է: Այդ նպատակով առաջարկվում է իրականացնել տնտեսական աճի ուսումնասիրություն էկոնոմետրիկ մոդելի շրջանակում:
Տնտեսական աճը բնութագրելու նպատակով սույն աշխատանքում դիտարկվել է ՀՆԱ իրական ծավալի ինդեքսը (նախորդ տարվա համապատասխան եռամսյակի նկատմամբ) 2001−2017 թթ. առաջին եռամսյակների ընթացքում: Վերջինիս շարժընթացը ներկայացված է ստորև:
ՀՆԱ իրական ծավալի ինդեքսը գտնվել է [80.26, 119.22] միջակայքում: Նվազագույն մակարդակը արձանագրվել է 2009 թ. երրորդ եռամսյակում` 80.26, որը պայմանավորված էր ֆինանսատնտեսական ճգնաժամով: Փաստորեն, տնտեսությունը 2009 թ. երրորդ եռամսյակում անկում է ապրել շուրջ 19.74%-ով: Տնտեսական աճի առավելագույն մակարդակը արձանագրվել է 2006 թ. երկրորդ եռամսյակում` 119.22 կամ 19.22%: 2001−2016 թթ. եռամսյակային ժամանակահատվածում ՀՆԱ իրական ծավալի ինդեքսը միջինում եղել է 107.11, որը նշանակում է, որ միջինում 7.11% տնտեսական աճ է ապահովվել: Իհարկե, տնտեսական աճ արձանագրելը դրական երևույթ է, սակայն մտահոգիչը վերջինիս աճի դանդաղեցումն է, որը դիտվում է 2016 թ. երկրորդ եռամսյակում: Նման տնտեսական վարքագիծը արտացոլում է վարվող ոչ համապատասխան և ոչ հասցեական տնտեսական քաղաքականության` մեր ժամանակների իրավիճակը: Տնտեսական աճի վրա ազդեցություն են ունենում և՛ ամբողջական առաջարկը, և՛ ամբողջական պահանջարկը նկարագրող բազմաթիվ գործոններ: Մենք առանձնացրել ենք ոչ թե ցուցանիշների բացարձակ մեծությունները, այլ վերջիններիս աճի տեմպերը: Այսինքն` մեզ համար կարևոր է դիտարկել ոչ թե ինչպես է, օրինակ, սպառման ծավալն ազդում ՀՆԱ իրական ծավալի ինդեքսի վրա, այլ` թե սպառման փոփոխության արագությունը ինչ ազդեցություն է ունենում տնտեսական աճ վրա: Հարցն այս տեսանկյունից դիտարկելն ունի մի շարք առավելություններ.
1. Նախևառաջ հնարավորություն է ստեղծվում ուսումնասիրելու դիտարկվելիք տնտեսական ցուցանիշների փոփոխության արագությունը, որի բարձր տեմպեր ապահովելը շատ ավելի բարդ գործընթաց է: Սակայն նշված ցուցանիշների մասով բարձր աճի տեմպեր ապահովելը էական հետևանք է ունենում տնտեսական ողջ համակարգի վրա:
2. Տնտեսական աճը իրական ՀՆԱ փոփոխության արագությունն է, հետևաբար` տնտեսական աճի վրա նշված ցուցանիշների փոփոխության արագությունների ազդեցության դիտարկումը առավել հեռանկարային մոտեցում է:
Մոդելի փոփոխականների ընտրության սկզբունքները Փոփոխականների ընտրության համար ուսումնասիրվել է ծավալուն գրականություն տնտեսական աճի մոդելների կիրառության օրինակներով: Ուշադրությունից դուրս չեն մնացել ՀՀ տնտեսական աճի` նախկինում արված գործոնային վերլուծության արդյունքները: Ուսումնասիրված գրականության հիման վրա ընտրել ենք 7 փոփոխական, որոնք առավել էական են ՀՀ տնտեսական աճի ապահովման տեսանկյունից: Ընտրված ցուցանիշները միավորվել են 2 խմբում և տարբեր էկոնոմետրիկ ծրագրերում. աշխատանքի դյուրացման համար կատարվել են ընտրված ցուցանիշների նշանակումներ: Առանձնացրել ենք տնտեսության իրական և ֆինանսական հատվածները նկարագրող հետևյալ գործոնները`
1. Իրական հատված. տնային տնտեսությունների սպառման (CNMG), հիմնական կապիտալում համախառն կուտակման (INVFCG) և արտահանման (EXPG) իրական ծավալների ինդեքսները:
2. Ֆինանսական հատվածի գործոններ. ռեզիդենտներին տրված վարկերի ծավալի(RLG), ռեզիդենտներից ներգրավված ավանդների ծավալի (RSG), ոչ ռեզիդենտներից ներգրավված ավանդների ծավալի (NRSG), բյուջեի եկամուտների և ծախսերի տարբերության ծավալի (BDG) աճի տեմպերը: Տնտեսության նշված հատվածները նկարագրող գործոնների միջոցով տնտեսական աճի վերլուծությունն էլ ավելի խորացված է, որի արդյունքները կարող են կիրառվել նշված հատվածների փոխգործակցությանը և համահունչ զարգացմանը նպաստող տնտեսական քաղաքականության մշակման և իրականացման գործընթացում:
Էապես ազդեցիկ գործոնների առանձնացման նպատակով իրականացվել է նշված գործոնների և տնտեսական աճի միջև կոռելյացիոն վերլուծություն, որի արդյունքները ամփոփված են ստորև բերված աղյուսակում.
Ընդ որում, դիտարկվել է 2003 թ. առաջին եռամսյակից մինչև 2016 թ. երկրորդ եռամսյակն ընկած ժամանակահատվածը: (1) մոդելը գնահատվել է փոքրագույն քառակուսիների եղանակով: Ստացված արդյունքները վկայում են, որ առկա են մի շարք խնդիրներ: Մասնավորապես` որոշ գործոններ նշանակալի չեն, մոդելում առկա է հետերոսկեդաստիկություն և ավտոկոռելյացիա: Նշված երևույթներից զերծ մնալու համար նախևառաջ դիտարկվել է բոլոր փոփոխական-շարքերի ստացիոնարության խնդիրը: Դրվել է Դիքի-Ֆուլերի թեստը յուրաքանչյուր շարքի համար: Ստացված արդյունքները ցույց են տվել, որ բոլոր շարքերը ոչ ստացիոնար են, և մոդելում հարկ է դրանք դիտարկել կրկնակի տարբերություններով: Ավտոկոռելյացիան բացառելու նպատակով մոդելում ուսումնասիրվել է տնտեսական աճի նախորդ եռամսյակի ազդեցությունը տվյալ եռամսյակի վրա: Մոդելի որակական հատկանիշները լավացնելու նպատակով որոշ բացատրող փոփոխականներ դիտարկվել են լագերով: Արդյունքում ստացվել է հետևյալ մոդելը.
Գնահատված մոդելը բարձր որակի է, քանի որ բոլոր որակական ցուցանիշները համապատասխանում են էկոնոմետրիկայի չափանիշներին:
Մոդելում ավտոկոռելյացիա չկա, եղել է հետերոսկեդաստիկություն, որը հաշվի է առնվել համապատասխան գործակիցների ստանդարտ սխալները ներկայացնելով Նևյե-Վեսթի կառուցվածքով: Բոլոր գործակիցները, բացի ազատ անդամից, նշանակալի են: (3) մոդելում կատարելով որոշակի ձևափոխություններ` կստանանք վերջնական գնահատված հետևյալ մոդելը.
(4) որտեղն տնտեսական աճի կանխատեսվող արժեքն է t-րդ եռամսյակում:
Մոդելի (գործակիցների) տնտեսագիտական մեկնաբանությունը
- Առանձնացված բոլոր գործոնները նշանակալիորեն ազդում են տնտեսական աճի վրա, բացառությամբ` ռեզիդենտներին տրամադրած վարկերի ծավալի աճի տեմպի:
- Տնային տնտեսությունների` տվյալ եռամսյակի սպառման իրական ծավալի ինդեքսը դրականորեն է ազդում տնտեսական աճի վրա:
Մասնավորապես` սպառման 1% աճը, այլ հավասար պայմաններում, հանգեցնում է միջինում տնտեսական աճի մոտավորապես 0.3% աճի:
- Տվյալ եռամսյակի համախառն կուտակման իրական ծավալի ինդեքսի 1% աճը, այլ հավասար պայմաններում, հանգեցնում է միջինում 0.2% տնտեսական աճի:
- Ռեզիդենտներից և ոչ ռեզիդենտներից հավաքագրված ավանդների աճի տեմպերն ազդում են տարբեր լագերով և տարբեր կերպ: Մասնավորապես` ռեզիդենտներից ներգրավված ավանդների աճի տեմպի 1%-ով աճը տվյալ եռամսյակում, այլ հավասար պայմաններում, կհանգեցնի հաջորդ եռամսյակի մոտավորապես 0.15% տնտեսական աճի: Սակայն ոչ ռեզիդենտներից ստացված ավանդների աճի տեմպը հանգեցնում է հաջորդ երկու եռամսյակ հետո տնտեսական աճի անկման` մոտ 0.05%-ով:
- Արտահանման իրական ծավալի ինդեքսը ազդում է դրականորեն, սակայն երեք լագ ուշացումով: Այսինքն` եթե տվյալ եռամսյակում արտահանման իրական ծավալի ինդեքսը աճի 1%-ով, ապա ՀՆԱ իրական ծավալը, այլ հավասար պայմաններում, երեք եռամսյակ հետո միջինում կաճի 0.09%-ով:
- Եթե տվյալ եռամսյակում տեղի է ունեցել բյուջեի ավելցուկի ցուցանիշի տեմպի աճ 1%-ով, ապա, այլ հավասար պայմաններում, սա կհանգեցնի տնտեսական աճի 0.002%-ով` 4 եռամսյակ հետո: Եթե տվյալ եռամսյակում տեղի է ունեցել բյուջեի պակասուրդի աճ 1%-ով, ապա 4 եռամսյակ հետո կնկատվի տնտեսական աճի անկում միջինում 0.002%-ով:
- Տնտեսության պարբերաշրջանային բնույթով պայմանավորված` նախորդ եռամսյակի տնտեսական աճի 1% աճը հանգեցնում է տվյալ եռամսյակի տնտեսական աճի անկման` 0.36%-ով: