Տեխնոլոգիական կլանման ազդեցությունները ՀՀ տնտեսության կառուցվածքային տեղաշարժերի վրա

Ավելացված արժեքի ստեղծման գործում

Տեխնոլոգիական գործոնով պայմանավորված ավելացված արժեքի ստեղծման նպատակադրումը ենթադրում է տնտեսության մեջ կառուցվածքային տեղաշարժեր: Ռ.Նգայի և Ք.Պիսարիդեսի կողմից առաջարկված տնտեսության կառուցվածքային տեղաշարժերը բնութագրող տնտեսական աճի մոդելի հիման վրա Ռոլան Մնացականյանը Հայաստանի համար մշակել է մոդել, որտեղ տեխնոլոգիական առաջընթացն էնդոգենացվել է ըստ տնտեսության երեք հատվածների` գյուղատնտեսություն,   արդյունաբերություն և ծառայություններ: Մոդելով ստացված արդյունքների համաձայն` եթե վերոնշյալ ճյուղերում միաժամանակ մեկ տոկոսային կետով ավելանա արտաքին տեխնոլոգիաների կլանումը, ապա գյուղատնտեսության և արդյունաբերության  հատվածներում զբաղվածների թիվը սկզբնական որոշակի աճից հետո  կսկսի կրճատվել, իսկ ծառայությունների ոլորտում, ընդհակառակը` աճել,  միևնույն ժամանակ ծառայությունների ոլորտում համախառն թողարկման  մասնաբաժինը մյուս ճյուղերի համեմատությամբ առաջանցիկ տեմպերով կմեծանա:

Փաստորեն, տեխնոլոգիաների կլանումը գյուղատնտեսության և արդյունաբերության ճյուղերում առաջացնում է ավելցուկային աշխատուժ, որի մի  մասը «հոսում է» դեպի ծառայությունների ճյուղ` հանգեցնելով դրանց ոչ  միայն ինտենսիվ, այլև էքստենսիվ ընդլայնմանը: Տնտեսական աճի տեսանկյունից` ծառայությունների ոլորտի ընդլայնումը, կարծում ենք, հեռանկարային է, քանի որ ներառում է ՏՏ ոլորտը, ինչը միջինից բարձր ավելացված  արժեք ապահովող ճյուղերից թերևս միակն է, որ ՀՆԱ-ի մեջ ունի քիչ թե շատ  զգալի տեսակարար կշիռ: Բացի այդ, ի տարբերություն գյուղատնտեսության և արդյունաբերության, արտաքին տեխնոլոգիաների կլանումն ուղեկցվում է  ոչ թե աշխատուժի արտահոսքով, այլ, ընդհակառակը, դրա կլանմամբ`  նպաստելով նոր աշխատատեղերի ստեղծմանը:

Չնայած վերոնշյալ մոդելը հնարավորություն է տալիս բացահայտելու տեխնոլոգիաների կլանմամբ պայմանավորված կառուցվածքային տեղաշարժերի ընդհանուր օրինաչափությունները, այնուամենայնիվ, այդպիսի տեղաշարժերի արդյունքում տեխնոլոգիաներով պայմանավորված ավելացված արժեքը քանակապես գնահատված չէ: ՀՀ տեխնոլոգիաներով պայմանավորված ավելացված արժեքի վրա կառուցվածքային տեղաշարժերի ազդեցությունը: Ելնելով տեխնոլոգիաներով պայմանավորված ավելացված արժեքի վրա կառուցվածքային տեղաշարժերի ազդեցությունը քանակապես գնահատելու անհրաժեշտությունից` սույն հետազոտության շրջանակներում մշակվել է գծային տնտեսաչափական մոդել, որտեղ բացատրվող փոփոխական է տեխնոլոգիաներով պայմանավորված ավելացված արժեքը, իսկ բացատրող փոփոխականներ` «գյուղատնտեսություն» և «ծառայություններ» ճյուղերում զբաղվածների թիվը: Բացատրող փոփոխականների վերոնշյալ ընտրությունը պայմանավորված է բացատրվող փոփոխականի հետ ունեցած բարձր կոռելյացիոն կապով: 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Ինչպես երևում է գծապատկերից, տեխնոլոգիաներով պայմանավորված ավելացված արժեքը գյուղատնտեսության մեջ զբաղվածների թվից ունի բացասական, իսկ ծառայությունների մեջ զբաղվածների թվից` դրական կախվածություն, որոնց կոռելյացիոն գործակիցները կազմում են համապատասխանաբար` -0.9 և 8.45: Բացատրվող փոփոխականի հետ բարձր կոռելյացիա ունի նաև «առևտուր» ճյուղում զբաղվածների թիվը` 0.82, սակայն մոդելում վերջինիս գործակիցը նշանակալիության` վիճակագրական չափանիշներին  չբավարարելու և մոդելի վստահելիության մակարդակի վրա բացասաբար ազդելու պատճառով մոդելում չի ընդգրկվել:  Ինչ վերաբերում է «հանքագործական արդյունաբերություն», «վերամշակող արդյունաբերություն» և «շինարարություն» ճյուղերում զբաղվածների  ազդեցությանը, ապա պետք է նշել, որ վերջիններս ունեն թույլ կոռելացվածություն բացատրվող փոփոխականի հետ, համապատասխանաբար` 0.2, -0.3 և 0.36:

Մոդելը կառուցված է ՀՀ ԱՎԾ տարեգրքերի 11 տարվա ժամանակագրական շարքերի հիման վրա (2006−2016 թթ.): Այն փաստում է, որ զբաղվածության  տեսանկյունից կառուցվածքային էական տեղաշարժեր գրանցվել են գյուղատնտեսության և ծառայությունների ոլորտներում, համապատասխանաբար` 2005 թ. 46%-ից 2016 թ. հասնելով 34%-ի և 2005 թ. 28%-ից հասնելով 2016 թ. 39%-ի, մինչդեռ առևտրի, հանքագործական և վերամշակող արդյունաբերության ճյուղերում զբաղվածության կառուցվածքային տեղաշարժեր գրեթե չեն գրանցվել: Մոդելն ունի դետերմինացման բարձր գործակից, որը կազմում է 0.91 և  վկայում է բացատրվող փոփոխականի գծային եղանակով նկարագրման  հավաստիության բարձր աստիճանի մասին: Մոդելով գնահատված ազատ անդամը և բացատրող փոփոխականների գործակիցները վիճակագրորեն  նշանակալի են, որոնց համար զրոյական վարկածը մերժելու հավանականային գործակիցները (P-value) գտնվում են թույլատրելի սահմաններում:

Չնայած բացատրող փոփոխականների միջև որոշակի մուլտիկոլինեարության  առկայությանը, այնուամենայնիվ, դրանք գտնվում են վիճակագրորեն  թույլատրելի սահմաններում: Բացատրող փոփոխականների համար հաշվարկվել է նաև Դարբին-Վաթսոնի գործակիցը, որը նույնպես գտնվում է վիճակագրորեն ընդունելի սահմաններում (կազմում է 1.6) և փաստում է մոդելով գնահատված մնացորդների միջև ավտոկոռելյացիայի թույլատրելի մակարդակի մասին: Գնահատված մոդելի  համաձայն` տեխնոլոգիաներով պայմանավորված ավելացված արժեքի և գյուղատնտեսության ու ծառայությունների  ոլորտում զբաղվածության փոփոխությունը ներկայացվում է հետևյալ բանաձևով.

 

 

Վերոնշյալ հաշվարկները կատարելու համար տնտեսությունը դիտարկվել  է ըստ 5 հիմնական ճյուղերի` գյուղատնտեսություն, հանքագործական  արդյունաբերություն, վերամշակող արդյունաբերություն, ծառայություններ և  շինարարություն: Հայաստանի համար 2006−2016 թթ. հաշվարկված ցուցանիշների շարժընթացը ներկայացված է գծապատկեր 2-ում․ 

Ըստ գծապատկերի` թե՚ կառուցվածքային տեղաշարժերի մակարդակը (NAV) և թե՚ դրա փոփոխության տեմպը (MLI) բնութագրող ցուցանիշները զգալիորեն փոքր են մեկից և փաստում են տնտեսության  կառուցվածքի գրեթե աննշան տեղաշարժի մասին: Ավելին, չնայած 2016 թ., նախորդ տարվա  համեմատությամբ, այդ ցուցանիշներն աճել են, այնուամենայնիվ, 2006−2016 թթ. դինամիկան ցույց է տալիս, որ դրանք ունեցել են նվազման միտում: Ավելացված արժեքի փոփոխության վրա կառուցվածքային տեղաշարժերի, ինստիտուտների և միջին անվանական աշխատավարձերի ազդեցությունը գնահատվել է նաև կոռելյացիոն հաշվարկների հիման վրա (աղյուսակ 1):

Կատարված հաշվարկների համաձայն` ավելացված արժեքի փոփոխության և կառուցվածքային տեղաշարժերը բնութագրող NAV և MLI ցուցանիշների  միջև առկա է բացասական փոխազդեցություն, որը կազմում է համապատասխանաբար` -0.45 և -0.40: Ստացված արդյունքը փաստում է, որ կառուցվածքային տեղաշարժերի  կորագծի զառիկող դինամիկան բացասաբար է անդրադառնում ավելացված  արժեքի ստեղծման վրա: Եթե համեմատենք կոռելյացիոն գնահատման  արդյունքները մոդելի արդյունքների հետ, ապա կարելի է նկատել, որ դրանք փոխլրացնում են միմյանց: Ինչպես արդեն նշել ենք, կառուցվածքային տեղաշարժեր գրանցվել են գյուղատնտեսության և ծառայությունների ճյուղերում, որի արդյունքում հենց այդ ճյուղերում զբաղվածության ցուցանիշները  մոդելում ունեցան նշանակալիության բարձր աստիճան, և, համաձայն մոդելի, այլ հավասար պայմաններում, նշված ճյուղերում զբաղվածների թվերը  հավասար լինելու պարագայում տեխնոլոգիաներով պայմանավորված ավելացված արժեքի վրա գյուղատնտեսությունը կթողնի ավելի մեծ բացասական  ազդեցություն, քան ծառայությունների դրական ազդեցությունն է:   Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ տեխնոլոգիաներով պայմանավորված ավելացված արժեքի մասնաբաժինը վերջին 11 տարվա ընթացքում  համախառն ավելացված արժեքի մեջ գրեթե կայուն է մնացել, և համեմատելով համախառն ավելացված արժեքի փոփոխության վրա կառուցվածքային  տեղաշարժերը բնութագրող ցուցանիշների կոռելյացիոն գնահատումների արդյունքները, կարելի է պնդել, որ ստեղծված ավելացված արժեքի  վրա զրոյին մոտ կառուցվածքային տեղաշարժի բացասական ազդեցությունը  գերազանցում է դրական ազդեցությանը: Ինչ վերաբերում է վերոնշյալ կոռելյացիոն  գնահատումներում նաև միջին անվանական աշխատավարձերի  ընդգրկման նպատակահարմարությանը (որն ավելացված արժեքի վրա ունի  դրական ուժեղ ազդեցություն), ապա պետք է նշել, որ ճյուղերի միջև աշխատավարձային տարբերություններն ունեն կառուցվածքային տեղաշարժեր  առաջացնելու հնարավորություն, հատկապես հարաբերականորեն երիտասարդ աշխատուժի շրջանակներում, որը մասնագիտական կողմնորոշման  առումով ավելի շարժուն է:

Կատարված հետազոտության արդյունքում հանգեցինք հետևյալ եզրակացություններին`

1. Հայաստանում տնտեսության կառուցվածքային տեղաշարժերը տեղի են ունենում հիմնականում երկու ճյուղերում` գյուղատնտեսություն և  ծառայություններ: Մյուս ճյուղերը, կառուցվածքային առումով, հիմնականում կայուն են:

2. Զրոյական կառուցվածքային տեղաշարժերի բացասական ազդեցությունը տեխնոլոգիաներով պայմանավորված ավելացված արժեքի վրա գերազանցում է դրական ազդեցությանը:

3. ՀՀ տնտեսության կառուցվածքային տեղաշարժերի տեմպը ցածր է, և դինամիկան ունի զրոյի մոտենալու միտում: