Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատումն ըստ տեխնածին ծանրաբեռնվածության ցուցանիշի

Անհրաժեշտ է նշել, որ ուսումնասիրությունների նոր փուլում, այնուամենայնիվ, որոշ չափով պահպանվում են ազդեցությունների գնահատման ավանդական մոտեցումները, այսինքն` անտեսվում են ռիսկի, վնասների և վտանգների գնահատումները: Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման ցուցանիշների և ազդեցության աղբյուրների ընտրության արդյունքում հիմնականում գնահատվում են բնապահպանական և սոցիալական հետևանքները, իսկ տնտեսական գնահատումները մեծ մասամբ սահմանափակվում են հիմնական ծախսերի հաշվառմամբ, բնապահպանական հարկի և բնօգտագործման վճարների (նվազ ներկայացնելու նպատակով) հաշվարկմամբ:

Ուսումնասիրություններում անդրադառնում են տեխնածին ազդեցությունների առանձին աղբյուրների և ռեցիպիենտային (ազդեցություն կրող) ոլորտներին վերաբերող վնասների և վտանգների` արժեքային ու որակական հարաբերական ցուցանիշներով գնահատման հարցերին: Հիմք ընդունելով շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման ավանդական մեթոդները` որոշ մասնագետներ շրջանցում են տարածքի աղտոտման ինտեգրատիվ գնահատումները, անտեսելով տարբեր միջավայրերում տարատեսակ աղտոտիչների բազմապատկման (մուլտիպլիկատիվ) սկզբունքը:

Այսինքն` տարածաշրջանի կամ որևէ բնակավայրի շրջակա միջավայրի վրա մարդածին ազդեցությունների համակարգումն ու դրանց` ըստ ռեցիպիենտային ոլորտների դասակարգումը հնարավորություն է կտա գնահատելու տարածաշրջանի տեխնածին ծանրաբեռնվածության մակարդակը: Այս գործընթացի հիմքում ազդեցությունների դետալացումն է, որն էլ, իր հերթին, համալրվում է համապատասխան ցուցանիշներով: Ազդեցությունների ինտեգրատիվ գնահատման առաջնային ցուցանիշներից է տեխնածին ծանրաբեռնվածության տարածաշրջանային ցուցանիշը, որը հաշվառում է.

- մարդածին ազդեցության աղբյուրները և գործոնները,

- սանիտարահիգիենիկ և բնապահպանական նորմավորման (ՍԹԽ, ՍԹՄ) չափանիշները,

- տարածքի երկրաքիմիական և լանդշաֆտային առանձնահատկությունները:

Ենթադրվում է, որ նման մոտեցմամբ հնարավոր կլինի որոշել յուրաքանչյուր տեխնածին օբյեկտի ներդրման ազդեցության մասնաբաժինն ընդհանուրի մեջ: Ընդունելով այս մեթոդաբանությունը` առավել կարևոր է որակի հարաբերական ցուցանիշների հաշվարկով որոշել շրջակա միջավայրի կամ տարածաշրջանի էկոլոգիական վտանգի մակարդակը (ներառյալ փաստացի վնասը և սպասվող ռիսկը): Միաժամանակ, արժեքային ցուցանիշներով հաշվարկը հնարավորություն կտա գնահատելու անմիջական (աղտոտման) և սոցիալական ու էկոլոգիական վնասների արժեքները: 

Վերլուծելով ՇՄԱԳ-ի օրենսդրաիրավական դաշտը և գնահատելով կիրառման գործառնական առանձնահատկությունները` կարելի է փաստել, որ դեռևս լիովին բացահայտված չեն այդ գործընթացի ֆունկցիոնալ հնարավորությունները և մեթոդաբանության կատարելագործման գերակա ուղղությունները: Հարցի տեսականորեն ապահովված լինելն առավել առաջնային է` հատկապես ռազմավարական փաստաթղթերի փորձաքննության համար:

Շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման գործընթացը, լինելով որոշումների ընդունման ժամանակակից ազդեցիկ գործիք, գիտական արժևորում է ստանում, այսպես կոչված, շրջակա միջավայրի հետ համատեղելիության ստուգման գործողություններում: Դրանք առավել զարգացած են Բրազիլիայում, Գերմանիայում և Ռուսաստանում: Գործողությունները կանոնակարգված են համապատասխան օրենսդրական ակտերով, համաձայն որոնց շրջակա միջավայրում պլանավորվող գործունեության համատեղելիության ստուգումը պետք է ընդգրկված լինի պետական այն մարմինների պատասխանատվության ոլորտում, որոնք որոշում են կայացնում նախագծի ապագայի վերաբերյալ:

Նշենք, որ 85/337 EWG և ԵԱԱ 2010/75 դիրեկտիվների համապատասխանության տեսանկյունից շրջակա միջավայրի հետ համատեղելիության ստուգման գործընթացի կիրառումը բախվեց բազում դժվարությունների` կապված տեղեկատվության անբավարարության և արդյունքների գնահատման չափանիշների գիտական անապահովվածության հետ: Այնուամենայնիվ, ակնհայտ տարբերությունը «շրջակա միջավայրի աղտոտում» հասկացության իրավաբանական սահմանումների միջև է: Նախ` տարածաշրջանը դիտարկվում է որպես միասնական համակարգ, որտեղ առանձնացվում են աղտոտման աղբյուր օբյեկտները և դրանց գործակից չափանիշների համատեղելիությունը ռեցիպիենտային ոլորտների նկատմամբ: Օրինակ` թափոնների կառավարման ոլորտում աղբ այրող գործարանի և պոլիգոնների կառուցման նպատակով տարածքի ընտրության դեպքում Գերմանիայում օգտագործվում են համատեղելիության գնահատման երկու կարգի չափանիշներ: Ընդ որում, առաջին կարգի չափանիշները (13) կարելի է համարել մոտավոր բնույթի, իսկ երկրորդ կարգի չափանիշները (6) ծառայում են դետալացված վերլուծության համար: Նման մոտեցումը արդարացված է, քանի որ համապատասխանում է էկոլոգիական, սոցիալական և տնտեսական շահերի համարժեքության սկզբունքներին և կողմնորոշված է գործունեության էկոլոգիական անվտանգության հաղթահարմանը: Այսինքն` կարևորվում է ռիսկի կառավարման և վնասների կանխարգելման բազմամակարդակ և միասնական մեթոդական մոտեցման մշակումը գնահատման գործընթացներում:

«Բնության պահպանության մասին Հայաստանի Հանրապետության օրենսդրության հիմունքները» օրենքի 2006 թվականին անվավերությունը ստիպեց շրջակա միջավայրի վրա ազդեցության գնահատման մեթոդաբանությունն իրականացնել առանձին օրենքների հիման վրա, որն էլ տարանջատեց տարածքային էկոլոգիական միասնականության ընկալումը: Բացառություն են կազմում առանձին օրենքներում դեռևս առկա տեխնածին ծանրաբեռնվածության տարածքային միասնական ցուցանիշի առանձին բաղադրիչները` ֆոնային աղտոտվածությունը, աղտոտվածության ֆոնային մակարդակը, որոշակի վերապահումով, սակայն բնապահպանական վճարների հաշվարկվող դրույքաչափերի կրկնապատկումը (Սևանա լճի ջրահավաք ավազան, Հրազդանի կիրճի տարածքում Հրազդան և Գետառ գետեր վնասակար նյութերի և միացությունների արտահոսքեր իրականացնող իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց համար) և 1,5 անգամ ավելացումը (Երևան քաղաքում, ազգային պարկերի տարածքներում օդային ավազան վնասակար նյութերի արտանետման ամրակայված աղբյուրներ ունեցող իրավաբանական և ֆիզիկական անձանց համար10), որոնք ևս դասվում են տեխնածին ծանրաբեռնվածության տարածքային ցուցանիշների շարքին:

Գնահատման վերջին տարբերակը հաջողությամբ կիրառվում է Ռուսաստանի Դաշնության որոշ պահպանվող տարածքների պարագայում: Այն նպատակահարմար է փորձարկել նաև Հայաստանի Հանրապետությունում` հատկապես այնպիսի մարզերում, որտեղ զարգացած է լեռնարդյունահանման արդյունաբերությունը, օրինակ` Սյունիքում և Լոռիում, քանի որ շրջակա միջավայրի և հասարակական առողջության ազդեցության գնահատումը առավել արդիական է հենց լեռնային արդյունաբերական ձեռնարկությունների համար:

Շրջակա միջավայրի վրա տեխնածին բեռնվածության աճին նպաստում է նաև Հայաստանում արտադրված և իրացված, բնական միջավայրին վնաս պատճառող և բնապահպանորեն չնորմավորված ապրանքների և թափոնների քանակական աճը: Դրանց շարքում են մասնավորապես` պոլիէթիլային իրերը, կապարային կցորդիչները, ազբոշիֆերը, ներկերը, դետերգենտները, վառելիքաքսուքային յուղերը և այլն: Դրանց վերաբերյալ գիտական կամ վիճակագրական տվյալները սահմանափակվում են միայն վնասների հատուցման արձանագրությունների քանակական բաշխվածության ցուցանիշներով` ըստ բնապահպանական ուղղությունների և մարզերի: Նշվում է վնասի հատուցման գումարը այն դեպքում, երբ անհայտ է մնում վնասի տեսակը (տնտեսական, էկոլոգիական, սոցիալական) և բացարձակ մեծությունը:

Շրջակա միջավայրի վրա ծանր մետաղների ազդեցությունների գերակայող մակարդակները որոշելու համար կարելի է մշակել, այսպես կոչված,  «մարկերային տարր», ըստ որի կգնահատվի տվյալ վնասակար նյութի տեխնածին ծանրաբեռնվածության տարածքային չափանիշը: Հատկանշական է, որ որպես «մարկերային տարր» կարելի է դիտարկել կապարը (Cu շրջանային մարկերային տարրերի ցանկ` ըստ բնական ոլորտների, որն էլ թիրախային ձևով կզսպի տեխնածին ազդեցության մակարդակը:

<zn<pb<as): Այսպիսի="" տարանջատման="" օգնությամբ="" կմշակվի="" տարածա-<="" div="">