Միջազգային ֆինանսական համակարգը և գլոբալ անհաշվեկշռվածությունը

Ակնհայտ է, որ համաշխարհային տնտեսության վրա մեծ ազդեցություն է գործում համընդգրկուն կառուցվածքային տեղաշարժերի կարևորագույն տեսանկյուններից մեկը` փոփոխությունները ֆինանսական` հատկապես արժութային շուկաներում: Պատահական չէ, որ 21-րդ դարի առաջին տասնամյակում համաշխարհային ոսկյա արժութային պահուստները զարգացած երկրներից անցան զարգացողներին (գծապատկեր 1): 

Ներկայումս արժութային շուկաներում, չնայած իրական հատվածում առաջատարության կորստին, գլխավոր «խաղացողը» ԱՄՆ-ն է, և այդ գերիշխող դիրքը համարվում է ամերիկյան բարեկեցության և համաշխարհային տնտեսության մեջ առաջատար դիրքի պահպանման հիմքը` նույնիսկ ՀՆԱ մեծությամբ ֆորմալ առաջատարությունը կորցնելու դեպքում:

Ժամանակակից միջազգային ֆինանսական համակարգի շրջանակներում ավելի հաճախ է նկատվում ֆինանսական շուկաների կարգավորման ազգային կանոններից անցումը վերազգային կանոնների: Միջազգային ֆինանսական համակարգում ազդեցությունների կենտրոնացման ավելի ճշգրիտ վերլուծություն կարելի է կատարել` հաշվարկելով N ընկերությունների կենտրոնացման ցուցանիշն ու Հերֆինդալ-Հիրշմանի ինդեքսն այնպես, ինչպես դա արվում է ճյուղային շուկաների կարգավորման տեսությունում:

Գոյություն ունեն բազմաթիվ բացատրություններ թե՛ Երկրորդ համաշխարհային պատերազմից հետո, թե՛ մեր օրերում ԱՄՆ դոլարի հաջողության, եվրոյի` դոլարի գերիշխանությանը մարտահրավեր նետելու անհաջող փորձի, ռեսուրսներ արտահանող երկրների արժութային քաղաքականության  առանձնա-հատկությունների , յուանի միջազգայնացման մասին, որն իրականացվում է Չինաստանի արժութային քաղաքականության աստիճանական ազատականացման միջոցով:

Այստեղ հետաքրքրություն են առաջացնում այն հարցերը, թե ինչպես են սահմանվում վերազգային չափորոշիչները, դերակատարներից ով է դրանից շահում: Իրատեսական հայեցակարգի տեսանկյունից` ԱՄՆ-ը, որպես ուժեղ «խաղացող» ու աշխարհի ամենախոշոր ֆինանսական կենտրոն, որոշում է, թե ինչպես պետք է կարգավորվեն ֆինանսական շուկաները: Ինչպես ցույց է տալիս, օրինակ` FATCA օրենքի դրույթների կիրառման փորձը, ԱՄՆ-ը կարող է միակողմանիորեն ստիպել մյուս երկրներին ենթարկվել իր ազգային օրենսդրության պահանջներին: «Խաղացողներից» ոչ ոք չի ցանկանում կորցնել աշխարհում ամենամեծ ֆինանսական շուկան, այդ պատճառով բոլորը զիջումներ են անում: Փորձագետների մի խումբ այս կապակցությամբ խոսում է համաշխարհային տնտեսության մեջ խոշոր պետությունների տիրապետության մասին: Ներկա պահին խոսքը ԱՄՆ-ի ու ԵՄ-ի մասին է, սակայն հետագայում, Միջխաղաղօվկիանոսյան ու Միջատլանտյան համագործակցության ձևավորման արդյունքում նման միտումը, անկասկած, կաճի: Ո՞վ է պատասխանատու համաշխարհային տնտեսության` որպես մեկ ամբողջության բարեկեցության համար: Մինչև Բրետոնվուդսյան համակարգի փլուզումը, ԱՄՀ-ն հսկում էր ամբողջ համակարգը, իսկ դրանից հետո սկսեց հիմնականում զբաղվել իր անդամ պետությունների վարքագծի մշտադիտարկմամբ և դժվարին իրավիճակում հայտնված երկրներին օգնության տրամադրմամբ: Այնուամենայնիվ, ԱՄՀ-ն շարունակում էր իր անհանգստությունն արտահայտել, երբ առանձին երկրների քաղաքականության քայլերը չէին համապատասխանում համաշխարհային հասարակության ընդհանուր հետաքրքրություններին: Սակայն շատ խոշոր երկրներ քաղաքականության վերաբերյալ առաջարկություններն ընդունում են ոչ ավելի, քան պարզապես իբրև խորհուրդ, թեև ԱՄՆ-ը աշխարհում ամենախոշոր միջազգային պարտապանն է, ունի գործողությունների լրիվ ազատություն` շնորհիվ ԱՄՆ դոլարի` որպես առաջատար պահուստային արժույթի: Ինչ վերաբերում է վարկատու խոշոր երկրներին, ապա ԱՄՀ ազդեցությունը դրանց քայլերի վրա միշտ էլ սահմանափակ է եղել:

Երբ տնտեսագետները խոսում են համաշխարհային անհավասարակշռությունների մասին, նրանք կարող են նկատի ունենալ ուշադրության արժանի տարբեր պատճառներ: Անհանգստության ավանդական աղբյուր է ընթացիկ գործառնությունների հաշիվների անհավասարակշռությունը: Ըստ սահմանման` ընթացիկ գործառնությունների հաշիվների ավելցուկն ու պակասուրդը հավասար են կապիտալի զուտ հոսքերին: Ռիսկն այն է, որ ընթացիկ գործառնությունների հաշվի մեծ պակասուրդ ունեցող երկրները կարող են կորցնել այն երկրների վստահությունը, որոնք այդպիսի հոսքերի աղբյուր են, որն էլ կարող է հանգեցնել արժութային ճգնաժամի: Նման ճգնաժամերը սովորաբար վնաս են հասցնում և՛ արտադրության ծավալներին, և՛ զբաղվածությանը: Չնայած իրադարձությունների նման զարգացման հնարավորության մասին անընդհատ զգուշացումներին, ԱՄՆ-ում, որը, 1960-ական թթ. սկսած, ընթացիկ գործառնությունների հաշվի կանոնավոր պակասուրդ ունի, ճգնաժամ այնտեղ տեղի չունեցավ: Ընդհակառակը, եվրոգոտու երկրներում ընթացիկ գործառնությունների հաշվի անհավասարակշռության լուրջ աճը հանգեցրեց ճգնաժամի` խախտելով այն հիմնադրույթը, որ նման ճգնաժամերը հնարավոր չեն մեկ արժութային գոտու ներսում:

Համընդգրկուն անհավասարակշռությունների երկրորդ ձևը, որը կապված է կապիտալի անդրսահմանյան հոսքերի հետ, վերջին տարիներին դարձել է մեծ ուշադրության առարկա: Չնայած բոլոր հնարավոր առավելություններին` «տաք փողերը», այսինքն` ներդրողների` մի երկրից մյուսը հոսող դրամական կապիտալը, որն ամենաբարձր եկամտաբերությունն է փնտրում, կարող են քաոսի ենթարկել փոքր երկրները թե՛ ներհոսքի, թե՛ արտահոսքի դեպքում: Ինչպես ակնհայտ դարձավ 1990-ական թթ. Հարավարևելյան Ասիայի ճգնաժամից հետո` արժութային կառուցվածքի անհամապատասխանության խնդիրները (երբ ակտիվները գնանշված են ազգային արժույթով, իսկ պարտավորությունները, օրինակ` փոխառությունները` օտարերկրյա արժույթով) կարող են փլուզել ամբողջական բանկային համակարգեր: Վարկառուները վաստակում են ազգային արժույթով, իսկ երբ վերջինս արժեզրկվում է, օտարերկրյա արժույթով գնանշված վարկերի մարումը թանկ է լինում:

Բացի այդ, նման հոսքերի աղբյուր հանդիսացող երկրները, իրենց հերթին, նույնպես կարող են տուժել: Այսպիսով` եթե պարտապանները (որոնք պարտքային պարտավորություններ ունեն օտարերկրյա արժույթով) չեն կարողանում վճարել, ապա վարկատուները չեն կարողանում վաստակել:

Վերջապես` հենց գլոբալ անհավասարակշռությունը կարող է անհանգստություն առաջացնել միջազգային մակարդակով ներքին անհավասարակշռությունների առաջացման պատճառով, որոնք նախկինում նկատվում էին զարգացած տնտեսություն ունեցող միայն մի քանի երկրում, օրինակ` ԱՄՆ-ում: Ինչպե՞ս այս ներքին անհավասարակշռությունները տարածվեցին խոշոր երկրների սահմաններից դուրս: Երբ զարգացած տնտեսություն ունեցող խոշոր երկրները թուլացրին իրենց դրամավարկային քաղաքականությունը` ներքին աճին աջակցելու նպատակով, դա մեծ ճնշում գործեց զարգացած տնտեսություն ունեցող ոչ մեծ երկրների (օրինակ` Շվեյցարիայի) և զարգացող երկրների մեծ մասի արժույթների վրա: Տարբեր պատճառներով այս երկրների կառավարություններն ու կենտրոնական բանկերը, որպես պատասխան, նույնպես թուլացրին իրենց դրամավարկային քաղաքականությունները` դրանով խթանելով վարկավորումն ու պարտքի աճը: Արդյունքում` զարգացած տնտեսություն և ձևավորվող շուկա ունեցող երկրներում, որոնք G20-ի կազմում էին, ոչ ֆինանսական պարտքի մակարդակը 2007 թ. ՀՆԱ 210% ցուցանիշից աճեց` 2014 թ. վերջին հասնելով մինչև 235%-ի:

Ավելին, այս աճի մեծ մասը բաժին ընկավ զարգացող երկրներին: Եթե 2008−2009 թթ. նշված երկրները դիտարկվում էին որպես համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամից ելքի մի մաս, ապա ներկայումս դրանք ևս դարձան այդ գլոբալ խնդրի մի մասը: Այնուամենայնիվ, միջազգային ֆինանսական համակարգում ազդեցության գլխավոր ցուցիչ է համարվում համաշխարհային տնտեսության մեջ այս կամ այն երկրի արժույթի նշանակությունը: Փորձագետները ջանում են պարզել` արդյոք միջազգային ֆինանսական համակարգը միաբևեռ է, երկբևեռ կամ բազմաբևեռ:

Ինչ վերաբերում է միջազգային քաղաքականությանը, ապա այստեղ ազդեցության գլխավոր ցուցիչը հզորությունն է (ռազմական, տնտեսական, գիտատեխնիկական, «փափուկ ուժը»), իսկ խոշոր խմբավորումներն ընդգրկում են այն պետությունները, որոնց բաժին է ընկնում համընդհանուր համաշխարհային հզորության ոչ պակաս, քան 10%-ը: Միջազգային քաղաքականության դեպքում բևեռների քանակի բացահայտման ֆորմալ չափանիշները հետևյալն են.

- միաբևեռ համակարգում մեկ պետությանը բաժին է ընկնում համընդհանուր համաշխարհային հզորության 50%-ը և ավելին,

- գրեթե միաբևեռ աշխարհում կամ, ըստ Ա.Բոգատուրովի տերմինաբանության, բազմակարծիք միաբևեռության շրջանակներում մեկ պետությունը վերահսկում է հզորության 45−50%-ը, այն դեպքում, երբ

ոչ մի այլ պետություն չի վերահսկում հզորության 25%-ից ավելին,

- երկբևեռ համակարգում «խաղացողներից» յուրաքանչյուրը հսկում է համընդհանուր հզորության 25%-ից ավելին:

Համեմատության համար նշենք, որ 2016 թ. միջազգային արժութային շուկայում ԱՄՆ դոլարի մասնաբաժինը կազմել է 87,6%, եվրոյինը` 31,3%, իենինը` 21,6%: Բնականաբար, միջազգային արժութային շուկայում գերակշռում են ԱՄՆ դոլար/եվրո արժութային զույգով կատարված գործարքները` ապահովելով 2016 թ. բոլոր գործարքների 23%-ը, որին հետևում են ԱՄՆ դոլար/ճապոնական իեն արժութային զույգով կատարված գործարքները` 17,7%20 (քանի որ հաշվի են առնվում արժութային զույգեր, այդ իսկ պատճառով կրկնահաշվարկ է տեղի ունենում, որից խուսափելու համար ստացված ցուցանիշները պետք է բաժանել երկուսի):

Ուստի, մեր կարծիքով, երկարաժամկետում ԱՄՆ-ի ջանքերն ուղղված կլինեն հենց համաշխարհային ֆինանսական շուկայում գերակշռող դիրքի պահպանմանն ու ամրապնդմանը: Այդ ջանքերը կգործադրվեն ոչ միայն

տնտեսական, այլև քաղաքական ու ռազմական մեթոդներով և ուղղված կլինեն հետևյալ նպատակների իրագործմանը.

- համաշխարհային պահուստային արժույթների շուկայում ԱՄՆ դոլարի մենաշնորհի պահպանումը,

- ամերիկյան ֆինանսական ինստիտուտների առաջատար դիրքերի պահպանումը,

- ամերիկյան ֆինանսական շուկաների (արժութային, ֆոնդային) առաջատար դիրքերի պահպանումը բորսայական ակտիվների համաշխարհային առևտրի համակարգում: