Մրցակցային միջավայրը որպես ինստիտուցիոնալ զարգացման առաջնային ուղղություն

 Հայաստանի տնտեսության կայուն ու դինամիկ աճը հետագայում անվերապահորեն պայմանավորված կլինի նոր ներդրումներով և նոր ձեռնարկությունների ստեղծմամբ, ինչն, իր հերթին, պահանջում է ինստիտուցիոնալ միջավայրի բարելավում: Բարեփոխումների բացակայությամբ գործող ինստիտուտները տնտեսական շարունակական կորուստների պատճառ կդառնան: Այդ ինստիտուտների անարդյունավետության հետ կապված տնտեսական ռիսկերի նվազեցման համար անհրաժեշտ է ՀՀ սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրերի շրջանակներում սահմանված առաջնային ուղղություններով ակտիվ գործունեություն ծավալել: Առաջին հերթին պետք է ստեղծել ժամանակակից հասարակությանը համապատասխան ինստիտուտներ: Խոսքն առավելապես տնտեսական ինստիտուտների մասին է, այդ թվում՝ զարգացման ինստիտուտների, որոնք թույլ կտան ապահովելու տնտեսական աճի նոր որակ: Ինստիտուցիոնալ զարգացումը կազդի հասարակական կյանքի մյուս կողմերի վրա, ներառյալ` պետական կառավարումը և սոցիալական ոլորտը: Շուկայական և պետական ինստիտուտների որակի ցուցանիշներով Հայաստանը զգալիորեն զիջում է ՏՀԶԿ երկրներին: Ավելին` վերջին տարիներին առաջընթացն այդ ոլորտում էականորեն դանդաղել է: Այդպիսի հետամնացությունը մեծացնում է ռիսկերը` կապված ոչ հումքային ապրանքների արտադրության և արտահանման ծավալների կրճատման հետ: Հիմնական ինստիտուտների ցածր որակն արտահայտվում է ներդրումների իրականացման, նոր ձեռնարկությունների ձևավորման տեմպերի թուլացմամբ և, ընդհանուր առմամբ, նորարարությունների խթանման ու սեփական գործունեության արդյունավետո թյան բարձրացման հարցում տնտեսական գործակալների հետաքրքրության անկմամբ:  Մեր մոտեցմամբ՝ Հայաստանի ինստիտուցիոնալ զարգացման առաջնային քայլերը պետք է լինեն հետևյալ ուղղություններով. 

I.Արդյունավետ մրցակցային միջավայրի ձևավորում

 Հայաստանի տնտեսության դիվերսիֆիկացման խնդիրը նորարարական բնույթ ունի: Դա վերջնական լուծում կարող է ստանալ նոր շուկաների և նոր գործընկերների ձեռքբերման, նոր ապրանքների ու տեխնոլոգիաների ոլորտում ձեռնարկությունների նորարարական ակտիվության բարձրացման շնորհիվ: Համաշխարհային փորձը ցույց է տալիս, որ նորարարությունների ինտենսիվացումը պայմանավորված է շուկայի մասնակիցներին հավասար հնարավորություններ ընձեռող արդյունավետ մրցակցային միջավայրի ձևավորմամբ: Մրցակցությունը ձեռնարկություններում իրականացվող նորարարությունների հիմնական խթանն է: Մրցակցային գործարար միջավայրի ձևավորման ոլորտում հիմնական առաջնահերթություններն են` 

- կարգավորման հետ կապված բարեփոխումներ, որոնք ուղղված են դրա պարզեցմանը և թափանցիկությանը, 

- տնտեսական գործունեության բարենպաստ պայմանների ու նոր հնարավորությունների ստեղծում և դրանց օգտագործմամբ հետաքրքրված ձեռնարկությունների համար հավասար պայմանների ապահովում, 

- պետության և գործարար միջավայրի միջև երկխոսության արդյունավետության բարձրացում,

 - պետական հաստատությունների գործունեության թափանցիկության ավելացում: 

Նշված առաջնահերթությունների կենսագործման նպատակով պետության հիմնական խնդիրներն են` 

- կարգավորման բարեփոխումների շրջանակներում տեխնիկական ստանդարտների և պահանջների պարզեցում: Պետք է շարունակվեն կարգավորող և վերահսկող մարմինների գործունեության կանոնակարգման աշխատանքները, որոնք թույլ չեն տա այդ ինստիտուտներն օգտագործել անբարեխիղճ մրցակցության նպատակով: Անհրաժեշտ է ուժեղացնել ստուգումների անցկացման ժամկետների համար սահմանված նորմերի վերահսկողությունը. 

- տնտեսական օրենսդրության կատարելագործում, որն ուղղված է այս ոլորտում պետական կառավարման մարմինների օրինական գործողությունների սահմանափակման պայմաններում օրենքների վերահսկող գործառույթների ամրապնդմանը: Հետագայում վերահսկող գործառույթները կառանձնացվեն պետական կառավարման գործառույթներից.

 - պետական կարգավորման միջոցառումների ազդեցության վերլուծության համատարած կիրառում. դա թույլ կտա կրճատելու ծախսերը վերամշակման փուլում և, դրա հետ մեկտեղ, հնարավորություն կընձեռի գործարար միջավայրի ներկայացուցիչներին` մասնակցելու պետական կառավարման մարմինների որոշումների նախագծերի քննարկմանը: Պետք է շարունակական μնույթ կրի պետական կառավարման մարմինների և ձեռնարկատերերի միջև խորհրդատվությունը ճյուղային մակարդակով՝ մրցունակության  բարձրացման քաղաքականության մշակման և իրագործման, վարչական խոչընդոտների բացահայտման ու վերացման հարցերի շուրջ: Կառավարչական որոշումների վերաμերյալ տեղեկատվությունը պետք է հասանելի լինի տնտեսավարող սուբյեկտներին. 

- անբարեխիղճ մրցակցությունից ձեռնարկությունների պաշտպանության հիմնական լծակի` դատական համակարգի արդյունավետության բարձրացում: 

Անհրաժեշտ է ` 

- ամրապնդել հակամենաշնորհային կարգավորման համակարգը, այդ թվում` ընդլայնել հակամենաշնորհային մարմնի լիազորությունները` համապատասխան հետազոտությունների անցկացման ընթացքում,

- պետական գնումների ոլորտում ուժեղացնել հակամենաշնորհային պահանջների պահպանման վերահսկողությունը և շարունակել աշխատանքներն այդ գնումների իրականացման պայմանների ստանդարտացման և նորմատիվային բազայի ամրապնդման ուղղությամբ,

- իրական հատվածի պետական աջակցության մեխանիզմների μարելավմամμ ապա- հովել պետական միջոցների օգտագործման արդյունավետությունն ու թափանցիկությունը: Պետական աջակցությունը հիմնականում միտել ռազմավարական խնդիրների լուծմանը, ինչպիսիք են` արտահանման խթանումը և ներդրումների դիվերսիֆիկացումը: Միջոցները տրամադրել ըստ կոնկրետ արդյունքների, մրցութային կարգով: Կազմել համալիր հաշվետվություն և վերլուծել պետական աջակցության տարμեր ձևերը, ներառյալ` շուկայի մասնակիցներին տրվող արտոնություններն ու առավելությունները: Ընդ որում` որոշ արտադրողներին ցուցաբերվող աջակցությունը չպետք է խեղաթյուրի շուկայական մրցակցության պայմանները,

 - Կառավարության կողմից ընդլայնել արտահանման աջակցության ծրագրերը և բարելավել դրա ընթացքում կիրառվող գործիքները: Մասնավորապես` էականորեն շատացնել պետական ֆինանսավորումը` ուղղված արտաքին նոր շուկաների գրավման խթանմանը, արտահանման վարկավորմանը, առավել նպատակային ուսումնասիրել արտաքին շուկաները և կոնկրետ ապրանքների շարժը` նոր շուկ ներում, 

- մրցակցության ամրապնդման առաջնային ուղղություններից ընդլայնել օտարերկրյա ուղղակի ներդրումները հատկապես այն դեպքերում, երբ կապված են արտադրական և կառավարչական նոր տեխնոլոգիաների հետ: Շարունակել այդ ներդրումների վարչական խոչընդոտների և սահմանափակումների կրճատմանն ուղղված քաղաքականությունը` հաշվի առնելով արդեն իսկ գործող բազմակողմանի և երկկողմանի առևտրային ու ներդրումային համաձայնագրերը,

 - պետական կարգավորմամբ և պետության ու մասնավոր հատվածի համագործակցությամբ զբաղվող պետական ծառայողների որակավորման բարձրացումը և վերապատրաստումը դարձնել Կառավարության և տնտեսավարող սուբյեկտների միջև հարաբերությունների կարգավորման լրացուցիչ գործիք: Այդ նպատակով մշակել պետական վարչարարության ուսումնական ծրագրեր: Հատուկ ուշադրություն բևեռել ինստիտուցիոնալ բարեփոխումների անցկացման, վարչական ու կարգավորող գործընթացների համակարգչայնացման միջազգային փորձի ուսումնասիրմանը:

II.Նոր կազմակերպությունների մուտքի խթանում 

Գոյություն ունեցող ձեռնարկությունների միջև մրցակցության զարգացման հետ նորարարությունների խթանման կարևոր պայման է անհրաժեշտ քանակությամբ նոր ձեռնարկությունների ի հայտ գալը: Զարգացած շուկայական տնտեսությունների մեծամասնության համար նորարարության ամենահզոր աղբյուրներից մեկը նոր ձեռնարկությունն է: Այս առումով կառավարական ծրագրերի կարևորագույն նպատակներից պետք է համարվի նոր ձեռնարկությունների շուկա մուտք գործելու պայմանների մեղմացումը, որից անմիջականորեն կախված է նորարարական ներուժը և արտահանման ու տնտեսության դիվերսիֆիկացման խնդրի լուծումը: Չնայած նոր կազմակերպությունները, որպես կանոն, ավանդականից առավել արտադրողական են, ներկայում դրանց մասնաμաժինը շատ փոքր է, հատկապես` Կենտրոնական և Արևելյան Եվրոպայի արագ զարգացող անցումային տնտեսությամբ երկրների համեմատությամբ: Բիզնեսի սկսման գործընթացի բարդությունն երկարաձգում է դրա իրագործումը և ստեղծում պայմաններ` կոռուպցիայի համար: Արդյունքում ներդրողների համար ռիսկը և անորոշությունը շատ են մեծանում: 

Այս ոլորտի հիմնական խնդիրներն են` 

- նոր ձեռնարկությունների շուկա մուտք գործելու վարչական խոչընդոտների շարունակական կրճատում, 

- արտասահմանյան ինստիտուցիոնալ ներդրողների համար տնտեսության գրավչության բարձրացում, առաջին հերթին այն ոլորտներում, որտեղ նկատվում է ժամանակակից և հեռանկարային տեխնոլոգիաների ներմուծման պահանջարկ, և այն ոլորտներում, որտեղ դրսևորվում է ոչ ավանդական արտահանման զարգացման միտում,

 - ձեռնարկատիրության նկատմամբ համընդհանուր հետաքրքրության բարձրացում` հասարակական գիտակցության մեջ ձեռնարկատիրոջ դրական կերպարի ձևավորմամբ: 

Այս խնդիրների լուծմանն ուղղված միջոցառումներն են` 

- վարչական խոչընդոտների նվազեցում և գործառնական ծախսերի կրճատում: Այս ոլորտում առաջնային ուղղություններից են` լիցենզավորման, նոր շինարարության և արտադրության ընդլայնման թույլտվության ստացման հետ կապված գործընթացների պարզեցումը, հարկային հաշվետվության ծախսերի կրճատումը` հարկային հաշվառման և հաշվապահական հաշվառման կանոնների նույնականացմամμ, տեխնիկական կարգավորման համակարգի «նորմատիվներ, ստանդարտներ» ձևավորումը.

 - հարկային վարչարարության ոլորտում լիազորությունների պատվիրակման և հարկային մարմինների գործողությունների հստակեցում, հարկային մարմինների և հարկատուների հարաբերությունների բարելավում, ձեռնարկությունների ֆինանսական ու ժամանակային ծախսերի կրճատում. 

- ենթակառուցվածքների ստեղծում` նոր ձեռնարկություններին աջակցության նպատակով բիզնես-ինկուբատորների և տեխնոպարկերի շրջանակներում, որոնք կարող են ձեռնարկատերերին տրամադրե բիզնես ծառայությունների լայն հավաքածու, այդ թվում` պետական աջակցության ծրագրեր: Ընդունվող որոշումներին զուգահեռ ինտենսիվորեն կկատարելագործվի նաև ազատ տնտեսական գոտիների մեխանիզմը.

 - փոքր վարկերի տրամադրման համակարգի ընդլայնում. 

- նոր ձեռնարկությունների համար ոչ բնակելի հաստատությունների վարձակալության հասանելիություն. 

- փոքր բիզնեսի համար պետական գնումների ծրագրերին մասնակցելու հնարավորության ընդլայնում, այդ թվում՝ պետական խոշոր պայմանագրերին փոքր ձեռնարկությունների պարտադիր մասնակցության պահանջի ներկայացմամբ. 

- օտարերկրյա ներդրումների ներգրավումը և արտահանումը խթանող միջոցառումների ակտիվացում, ընդ որում` պետք է ամրապնդվեն զարգացման ինստիտուտների մասնագիտացված ստորաμաժանումները. 

- Կառավարության օժանդակություն` տարածքային զարգացման գործակալությունների ստեղծմանը, որոնց գործունեությունն ուղղված կլինի ներդրումների ներգրավմանը և ներդրումային միջավայրի բարելավմանը, վարչական խոչընդոտների կրճատմանը: Այդ աջակցությունը պետք է իրականացվի մրցութային կարգով և պատվիրակման կոնկրետ ձևերով: Հարկ է խթանել տեղական նախաձեռնությունը ձեռնարկատիրական միջավայրի μարելավման ուղղությամբ.

 - միջնակարգ և բարձրագույն ուսումնական հաստատություններում ձեռնարկատիրության ուսուցման ծրագրերի ընդլայնում: Անհրաժեշտ է մշակել հաղորդակցական նոր ծրագրեր` ձեռնարկությունների հետ համագործակցության համար, կատարելագործել մասնակիցների պատրաստվածությունը MBA ծրագրերին: 

Հոդվածում դիտարկվում են գործող ինստիտուտների անարդյունավետության հետ կապված ռիսկերի նվազեցման հնարավորությունները ՀՀ սոցիալ-տնտեսական զարգացման ծրագրերի շրջանակներում: Առաջարկվում է ստեղծել ժամանակակից հասարակությանը համապատասխան ինստիտուտներ: Խոսքն առավելապես տնտեսական ինստիտուտների մասին է, այդ թվում՝ զարգացման ինստիտուտների, որոնք թույլ կտան ապահովելու աճի նոր որակ: Ինստիտուցիոնալ զարգացումն, իր հերթին, կազդի հասարակական կյանքի մյուս կողմերի վրա, ներառյալ` պետական կառավարումը և սոցիալական ոլորտը: