Արհեստական բանականության զարգացման միտումներն աշխարհում և Հայաստանում

Մարդիկ, ովքեր կսովորեցնեն ԱԲ տեխնոլոգիաներին՝ ինչպես կատարել և, հնարավորության դեպքում, ընդօրինակել մարդկային վարքագիծը, ներառյալ կարեկցելը, սարկազմ և հումոր ցուցաբերելը՝ դրանք օգտագործելով համապատասխան իրավիճակներում:

● Բացատրողներ/մեկնաբանողներ։

Տեխնիկական մասնագետներ, ովքեր կարող են բացատրել, թե ինչպես են աշխատում ալգորիթմները և ԱԲ տեխնոլոգիաները: Ըստ էության, այդ աշխատատեղերը գործելու են տեխնոլոգիաների և գործարար առաջնորդների միջև առկա խզումը կամրջելու համար: Այս կատեգորիայի աշխատատեղերը կարող են ներառել կոնտեքստ դիզայներների (Context Designers) և ԱԲ ռազմավարություն մշակողների (AI Strategists):

● Երրորդ կատեգորիան ներառում է այն մարդկանց, որոնք երաշխավորում են ԱԲ համակարգի կայուն և արդյունավետ աշխատանքը. դրանց թվում են տնտեսագետները և էթիկայի մասնագետները: Այսպիսով՝ ԱԲ-ն կարող է ստեղծել նաև նոր մասնագիտություններ, որոնք այլ հավասար պայմաններում գոյություն ունենալ չէին կարող: Այնուամենայնիվ, որոշ փորձագիտական խմբեր զգուշացնում են, որ դա հանգեցնելու է առաջնակարգ (սուպեր) ֆիրմաների՝ հարստության և գիտելիքի հաբերի ստեղծմանը, ինչն էլ կարող է վնասակար լինել տնտեսության համար, ինչի հիմքում զարգացող և զարգացած երկրների միջև խզվածքի խորացումն է:

Չի բացառվում, որ ԱԲ ծավալուն օգտագործմանը զուգահեռ, շատ երկրներում պետական բյուջե վճարվող եկամտային հարկի ծավալներն էականորեն նվազեն, և հաշվի առնելով, որ վերջինիս բաժինը շատ երկրներում էական ազդեցություն ունի պետական բյուջեի եկամուտների վրա, մի շարք պետություններ, հնարավոր է՝ ավելացնեն ԱԱՀ դրույքաչափը` փորձելով մեղմել պետբյուջեի եկամուտների նվազեցումը: Բիլ Գեյթսի դիտարկմամբ՝ եթե, օրինակ, ռոբոտը գրավում է ինչ-որ մեկի աշխատատեղը, նա ևս պետք է հարկ վճարի։ Սակայն, օրինակ, 2017-ին Եվրախորհըրդարանը մերժեց ռոբոտների համար հարկ կիրառելու գաղափարը: Այնուամենայնիվ, եթե ավտոմատացումը հանգեցնում է եկամտային հարկի մուտքերի զգալի անկմանը և մեծացնում ճնշումը բյուջեի վրա, ապա այդպիսի հարկը հետագայում կարող է անխուսափելի լինել: Թեև նշված անհանգստություններն արդիական են, դեռևս չկա ընդհանուր համաձայնություն, թե որքանով են այդ ռիսկերը նյութականացված: Վերջերս Google ընկերության գլխավոր գործադիր տնօրեն Սունդար Պիչայը կառավարություններին կոչ է արել վերահսկողության տակ պահել արհեստական բանականության ոլորտը։

Նա հայտարարել է, որ ԱԲ զարգացումը, հսկայական հնարավորությունների հետ մեկտեղ, առաջացնում է վտանգներ, որոնցիցորոշներն արդեն տեսանելի են։ Օրինակ՝ տեսահոլովակների կեղծումները նըպաստում են ապատեղեկատվության տարածմանը։ Ս.Պիչայն առաջարկել է ԱԲ ամենառիսկային դրսևորումները՝ անօդաչու սարքերը և բժշկական տեխնոլոգիաները, կարգավորել հստակ կանոններով։ Իսկ օրինակ՝ Եվրոպական հանձնաժողովը հնգամյա արգելք էր կիրառել մարդկանց դեմքերի տարբերակման տեսախցիկների օգտագործման նկատմամբ։ Այսպիսով՝ ռիսկերի նվազեցման կամ կանխարգելման տրամաբանության մեջ է տեղավորվում զգուշությամբ մշակված քաղաքականությունը, որը հնարավորություն է տալիս ապահովելու ԱԲ զարգացումը՝ վերահսկողության տակ պահելով բացասական ազդեցությունները:

2017-ից Օքսֆորդ ինսայթը հրապարակում է կառավարության ԱԲ պատրաստվածության համաթիվը՝ պատասխանելու համար այն հարցին, թե ինչպես են երկըրների կառավարությունները դիրքավորված իրենց գործունեության մեջ՝ ԱԲ օգուտներն առավելություն դարձնելու, ինչպես նաև դրանք հանրային ծառայությունների ոլորտում ներդնելու և հասարակությանը փոխանցելու համատեքստում։ Գնահատականը հիմնված է 4 հիմնական քլաստերների վրա՝ կառավարում, հմտություններ և կրթություն, ենթակառուցվածքներ և տվյալներ, կառավարություն և հանրային ծառայություններ։ Վերջին՝ 2019 թ.-ի համաթիվն ընդգրկում է 194 երկիր, այդ թվում՝ նաև Հայաստանը։ Առաջին հնգյակը զբաղեցնում են Սինգապուրը, Մեծ Բրիտանիան, Գերմանիան, ԱՄՆ-ը և Ֆինլանդիան։ Թեպետ զեկույցն ամբողջությամբ չի արտացոլում պատկերը, բայց կարելի է եզրակացնել, որ, նախևառաջ, կառավարությունները պետք է անցում կատարեն ԱԲ-ին` հիմքում ունենալով վստահություն և լեգիտիմություն, հիմնվելով օրինականության վրա և հաշվի առնելով նաև բարոյական կողմը՝ չեզոքացնելու հանրության շրջանում առկա մտահոգությունները, որոնք բազմաբնույթ են։ Օրինակ՝ Սինգապուրն այն եզակի երկրներից է, որտեղ առավել ուշադրության է արժանանում ԱԲ-ի հետ կապված մարդկանց մտահոգությունների կառավարումը, և այդ նպատակով երկրում ստեղծել է ԱԲ էթիկայի խորհրդատվական խորհուրդ՝ որպես ԱԲ ռազմավարության մաս6։ Այդ խորհուրդը միտված է մշակելու էթիկայի չափանիշներ, թողարկելու խորհրդատվական ուղեցույցներ և այլն։ Սինգապուրի ԱԲ-ն հիմնվում է երեք հիմնական սյուների վրա՝ հետազոտություն, տեխնոլոգիա և նորամուծություն (ինովացիա)։ Ընդհանրապես, ԱԲ ուղղությամբ իրականացվող քայլերը տարբեր երկրներում տարբեր են։ Օրինակ՝ Ֆինլանդիան նպատակ ունի ԱԲ ոլորտում առաջատարի կարգավիճակ ստանալու: Այն ԵՄ երկրներից առաջինն է, որ հրապարակել է ԱԲ ազգային ռազմավարություն։

Վերջերս Ֆինլանդիան ստեղծել է նաև «Արհեստական բանականության տարրերն» անվանմամբ առցանց դասընթաց արհեստական բանականության մասին, որը հասանելի է 5 լեզվով և որին կարող են մասնակցել աշխարհի ցանկացած կետում գտնվող անձինք:

Որոշ երկրներ արդեն իսկ հաստատել են ԱԲ ռազմավարություն, իսկ որոշները՝ հայտարարել առաջիկայում այդ ուղղությամբ քայլեր ձեռնարկելու մասին։ Օրինակ՝ Եվրոպական հանձնաժողովը 2018-ին հայտարարել է մինչև 2020 թվականը հետազոտությունների և նորամուծությունների համար ներդրումների ծավալն ավելացնելու և նվազագույնը 22,5 մլրդ ԱՄՆ դոլարի հասցնելու մասին, իսկ Լատվիան և Լիտվան նույն ժամանակահատվածում հրապարակել են Հյուսիսատլանտյանբալթյան տարածաշրջանում ԱԲ վերաբերյալ հռչակագիր։

Ինչ վերաբերում է Հայաստանին Եթե առաջատար երկրներում ԱԲ զարգացման քննարկումը նվիրվում է դրա հետևանքով առաջացած խնդիրների վերացմանը, ապա Հայաստանում նշվածը կարելի է դիտարկել որպես սաղմնային  վիճակ։ Այսպես՝ Հայաստանը ևս ներառված է կառավարության ԱԲ պատրաստվածության համաթվում և 194 երկրների շարքում 81-րդն է։ Այդ ցուցանիշով Հայաստանը զիջում է իր հարևան բոլոր երկըրներին. մասնավորապես՝ Վրաստանը 76-րդն է, Իրանը՝ 72-րդը, Ադրբեջանը՝ 64-րդը, իսկ Թուրքիան՝ 46-րդը։ Հատկանշական է, որ այս զեկույցի կազմման հիմնական աղբյուրներից են նաև Համաշխարհային տնտեսական ֆորումի, ՄԱԿ-ի, Համաշխարհային բանկի զեկույցները, ինչը նշանակում է, որ դրանցում տեղ գտած՝ Հայաստանին առնչվող խնդիրների և մարտահրավերների հաղթահարման պայմաններում մենք առավել պատրաստ կլինենք ԱԲ զարգացմանը։ Հիմնական խնդիրները վերաբերում են գիտահետազոտական ծախսեր/ՀՆԱ հարաբերությանը, միջազգային համատեղ գյուտերի քանակին, ինովացիոն քաղաքականության ճանապարհային քարտեզի զարգացմանը և այլն։ Վերջիններս պետական մակարդակով պետք է ներկայացված լինեն նորարարական համակարգի զարգացման քաղաքականության առաջնահերթություններում։ ԱԲ զարգացման նախնական փուլում կարևոր է նաև գործարար համայնքի նախաձեռնողականությունը՝ կիրառելու ԱԲ գործիքներ՝ իրենց գործունեությունն առավել լավ կազմակերպելու համար։ Սա կազմակերպություններին հնարավորություն կտա ավելի գրավիչ դառնալու ներդրումների ներգրավման տեսանկյունից։ Հայաստանում արդեն իսկ կիրառվում է արհեստական բանականությամբ աշխատող գործիք՝ Travelinsights-ը, որը, ըստ էության, օգնելու է զարգացնել Հայաստանի աճող զբոսաշրջային ոլորտը` առցանց հայտնի հարթակներից իրական ժամանակում հավաքելով և վերլուծելով տարբեր ծառայությունների վերաբերյալ կարծիքներ: Այսպիսով՝ եթե առաջատար երկրներում ԱԲ-ով պայմանավորված խնդիրները և կարգավորումներն առավել սուր են դըրված և վերաբերում են մարդու իրավունքների պաշտպանությանը և միջազգային մակարդակում ընդհանուր կանոնների մշակմանը, ապա Հայաստանը կարող է «բաց թողնել», այսպես կոչված, անցումային փուլը՝ սովորելով մնացած երկրների թերացումներից, սխալներից։ Պետք է հաշվի առնել, որ ԱԲ-ն ազդելու է նաև կըրթության վրա, որտեղ առկա խնդիրները և բարեփոխումներն առաջնային են Հայաստանի համար։ Առհասարակ կրթական համակարգը պետք է պատրաստ լինի ԱԲ-ին համընթաց վերափոխվելուն։ Վերջերս ՀՀ Ազգային ժողովն ընդունեց աշխատող ուսանողների ուսման վարձի եկամտային հարկի վերադարձի միջոցով փոխհատուցման մասին օրենքը, որի  համար ընտրված մասնագիտությունների ցանկում ներառված են նաև այնպիսիք, որոնք ուսանողներին կուղղորդեն դեպի ապագայում պահանջարկ ունեցող ոլորտներ։ Բացի այդ, օրինակ՝ Չինաստանն իր նպատակին հասնելու համար, այն է՝ մինչև 2030 թվականը դառնալ ԱԲ նորարարությունների գծով առաջատար, նախատեսում է կրթական համակարգում, մասնավորապես՝ համալսարաններում զարգացնել ԱԲ մասնագիտությամբ մագիստրոսական և այլ ծրագրեր, ինչպես նաև ԱԲ տարրեր ընդգրկել մի շարք մասնագիտություններում։ 2018-ից սկսած՝ Չինաստանը սկսել է իրականացնել վերապատրաստման միջազգային ծրագիր, որի շահառուներ են շուրջ 500 ուսուցիչներ ու դասախոսներ և 5000 ուսանողներ։ Սա ևս մեկ օրինակ է, որ կարող է օգտագործել Հայաստանն ԱԲ անցման ճանապարհին, որին հասնելու նախապայմանը ժամանակին համընթաց ճանապարհային քարտեզի առկայությունն է։